Page 98 - 4-2016

Хорижий филология. №4, 2016 йил

тингловчига лисоний мурожаатидир‖, П.Қодировнинг ―Акрамнинг
―нутқий акт – мулоқот учун «қурилиш саргузаштлари‖ номли ҳикоялар
материали»дир, у коммуникатив жараѐн туркумидан иборат қиссасидан олинган
мантиқий давомлилигини акс қуйидаги матн кўринишида болага хос
26
эттирмайди‖ . буйруқ акти баѐн этилган: … Шу пайт
М.Ҳакимовнинг фикрича, ―нутқий Акрамнинг ўртоғи Шавкат дарвозадан
акт тушунчаси одамлар ўртасидаги алоқа- бошини суқиб: Чиқ, ўйнаймиз! – деди.
аралашув жараѐнида содир этилувчи ўзаро Машиналарингни опчиқ!
маъно актлари муносабатининг Матнда ажратиб кўрсатилган буйруқ
27
баѐнидир‖ . актида нутқ эгаси, яъни боланинг
Таърифлардан маълум бўладики, суҳбатдошини ҳаракатни бажаришга
нутқий акт нутқий мулоқот доирасида ундаши акс этган. Бола буйруқ актини
амал қилади, сўзловчи ва тингловчидан ифода этиш орқали суҳбатдошига таъсир
иборат нутқ иштирокчилари, нутқий кўрсатишни ҳам мақсад қилган. Бу ҳолат
вазият, тил эгаларининг нутқ объекти матн давомида берилган қуйидаги
(нутқий актга асос бўлган воқелик жумлаларда ўз ифодасини топади: …
фрагменти) ҳақидаги умумий билимлари, Акрам қизил автобусчасини кўчага олиб
нутқ иштирокчиларининг тил билими ва чиқди.
кўникмалари билан боғлиқ ҳолда Кўринадики, бола (Шавкат) нутқида
шаклланади. М.Ҳакимов нутқий актда қўлланган буйруқ акти таъсир кўрсатиш
умумий ҳолда қуйидаги компонентлар кучига эга. Тилшуносликда нутқий
иштирок этишини қайд этади: сўзловчи, актнинг бу тури перлокутив акт номини
тингловчи, нутқ объекти – фактик олганлиги маълум.
материал ҳамда нутқий вазият 28. Тилда перлокуция нафақат буйруқ,
Назаримизда, нутқий актнинг амал қилиши балки сўроқ, хабар актлари орқали ҳам
учун зарур бўлган компонентлар қаторига ифодаланади. Буни қуйидаги нутқ
нутқ иштирокчиларининг умумий тил парчасида ҳам кузатиш мумкин:
билими ва тил кўникмасини ҳам киритиш … Уни (автобусчани – М.Қ.) Шавкат
лозим. Агар нутқ иштирокчилари умумий иккаласи навбатма-навбат йўлка
тил билимига (ҳатто имо-ишора тилига) асфальтига ишқаб юргиза бошлашди.
эга бўлмасалар, нутқий акт нафақат Шавкат Акрамдан каттароқ ва кучлироқ
томонларга тушунарсиз, балки амалга эди. Шавкат юргизганда автобусча
ошиши даргумон бўлиб қолади. узоқроқ юрар эди. Шавкат нуқул: – Сен
Нутқий акт сўзловчининг муайян мендай юргизолмайсан! Сен мендай
коммуникатив мақсадига бўйсундирилгани юргизолмайсан! – деб мақтанар эди.
боис унинг турли кўринишлари Матндаги Шавкат тилидан айтилган
фарқланади. Хусусан, буйруқни ифода ―Сен мендай юргизолмайсан! Сен мендай
этувчи нутқ кўриниши буйруқ нутқий юргизолмайсан!” жумласи нутқ эгасининг
актини, сўроқни ифода этувчи нутқ болаларга хос ўз ишидан ғурурланиш,
парчаси сўроқ нутқий актини, истакни мақтаниш ҳиссини акс эттирувчи хабар
ифодаловчи нутқ кўриниши истак нутқий акти ҳисобланади. Мазкур жумланинг
актини ҳосил қилади ва ҳоказо. Масалан, синтактик такрор шаклида баѐн этилиши
перлокуциянинг таъсир кучини оширишга
хизмат қилган. Умуман, синтактик такрор
26
Сафаров Ш. Прагмалингвистика. - Тошкент: орқали нутқий таъсир кўрсатишни
Ўзбекистон Миллий энциклопедияси, 2008. – Б.71; болаларга хос перлокуциянинг
211.
27 Ҳакимов М. Ўзбек тилида матннинг прагматик ифодаланиши сифатида баҳолаш мумкин.
талқини: Филол. фан. д-ри ... дис. – Тошкент, 2011. Нутқий таъсирнинг амал қилганлигини
– Б. 94.
28
Ҳакимов М. Кўрсатилган тадқиқот иши. – Б. 108.
97