Page 99 - 4-2016

Хорижий филология. №4, 2016 йил

матн давомида қайд этилган қуйидаги қилади. Фикримизни П.Қодировнинг
жумлалар орқали ҳам англаш мумкин: ―Акрамнинг саргузаштлари‖ асаридан
Акрам автобусчани Шавкат олинган қуйидаги мисоллар таҳлили
юргизгандан ҳам тезроқ юргизмоқчи орқали далиллаймиз:
бўлди. Қизиқиб кетиб, йўлкадан катта 1. – Ойи, Ғайратга дадаси
кўча юзига чиққанини билмай қолди. батарея билан юрадиган чиройли
Катта кўчада у автобусчани бор кучи бульдозер олиб берибди.
билан ишқаб-ишқаб, қўйиб юборди. – Ҳа, даданг сенга ҳам бульдозер
Автобусча катта кўчанинг юзигача юриб олиб берсинми?
борди. – Дадам эмас, сиз…
Матн таҳлилидан маълум бўладики, 2. – Дада, шуни ҳам оберинг! – Йўқ,
тилда нутқий таъсир кўрсатиш иллокутив энди бас. – Дадажо-он! – деб эркаланди
акт, яъни хабар акти орқали ҳам амалга Акрам.
оширилади. Биринчи нутқий парчадаги Ойи
Маълумки, ҳар бир нутқий акт ўзига Ғайратга дадаси батарея билан юрадиган
хос синтактик структурага эга бўлади. чиройли бульдозер олиб берибди
Нутқий актни ҳосил қилувчи гаплар ҳам жумласида нутқ эгасининг хабар акти
семантик, ҳам мантиқан бир-бири билан бевосита акс этган. Мазкур синтактик
ўзаро боғланади. Нутқий актнинг структурада у ифодалашга хосланган
синтактик структураси синтаксиснинг ахборот билан бирга, “Менга ҳам батарея
таҳлил объекти бўлса, унинг юзага келиш билан юрадиган бульдозер олиб
босқичлари, коммуникатив мақсадга беринг” тарзидаги илтимос акти ҳам баѐн
бўйсундирилиши, воқеланишида муҳим этилган. Бу ахборот матн давомида
ўрин тутувчи ижтимоий муҳит, мулоқот берилган диалогик нутқ орқали янада
вазияти, нутқ эгаларининг тил ойдинлашган.
кўникмалари кабилар Кейинги матнда қўлланган Дада,
прагмалингвистиканинг муаммоси шуни ҳам оберинг гапи ҳам боланинг
ҳисобланади. илтимосини бевосита акс эттирган. Аммо
Тилшуносликда нутқий актни баѐн матн давомида берилган Дадажо-он
этишнинг бевосита ва билвосита турлари ундалмаси нутқ эгасининг илтимос актини
фарқланади. Сўзловчи мулоқот жараѐнида (“Илтимос, олиб беринг”) билвосита
ўз мақсадидан келиб чиққан ҳолда нутқий ифодалашга хизмат қилган. Илтимос
актнинг ѐ бевосита, ѐ билвосита туридан актининг бу тарзда баѐн этилиши, асосан,
фойдаланади. Муайян нутқий акт уни болаларга хос бўлиб, уни илтимосни ифода
ифодалашга хосланган синтактик этишнинг коннотатив усули сифатида
структура орқали баѐн этилганда нутқий баҳолаш мумкин. Кўринадики, Дадажо-он
актнинг бевосита ифодаланиши амал нутқий қўлланишида бирламчи маъно
қилади. Масалан, сўроқ гап шаклидаги ўрнини асосий маъно сифатида ўзга
синтактик қурилмалар орқали сўроқни синтактик маъно (илтимос) эгаллаган.
ифода этувчи ѐки дарак гап орқали Албатта, мазкур қўлланишда ундаш
хабарни ифода этувчи актлар синтактик маъносининг ҳам буткул йўқолмаганлиги
семани бевосита ифодаловчи нутқий сезилиб турибди.
актлар ҳисобланади. Муайян ахборотни Ш.Сафаров прагматик маънонинг
уни ифодалашга хосланмаган синтактик кўчиши ва нутқий акт ҳосил бўлишида
структура орқали баѐн этувчи нутқий акт бирламчи маъно йўқолмасдан, балки унинг
кўринишлари билвосита нутқий актлар қўшимча, иккиламчи маъно билан
саналади. битишуви ҳақида фикр юритади.
Нутқий актни билвосита ифода этиш Олимнинг маълумот беришича, Ж.Серль
нутқнинг таъсир кучини оширишга хизмат ва унинг издошлари билвосита нутқий

98