Page 102 - 4-2016

Хорижий филология. №4, 2016 йил

ИДИОМАТИК ҚЎШМА СЎЗЛАРДА КОНЦЕПТУАЛ ДЕРИВАЦИЯ

Юлдашев Акмал Гуламжанович,
Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети
катта илмий ходим-изланувчиси

Калит сўзлар: концептуал деривация, идиоматик қўшма сўз, когнитив майдон,
концептуал метафора, майдон-манба, мақсаднишон.

Тил ва тафаккур муносабатлари ЖАМОА, АРТЕФАКТ, ҲОДИСА каби
масаласининг фалсафа, тилшунослик ва концептуал – мавзуий
психология фанлари доирасида батафсил майдонлар.Иккиламчи интерпретация
муҳокама қилиниши когнитив объекти эса юқорида айтиб ўтилган ҳолат
тилшунослик тараққиѐти учун мустаҳкам натижаси ўлароқ, олам ҳақидаги билим,
замин яратди. Когнитив тилшунослик объект ва ҳодисалардир. Унинг натижаси
мажмуавий тадқиқот соҳаси бўлиб, у оламнинг объект ва ҳодисаси ҳақида янги
тилшунослик ва психологиядан ташқари билим демакдир [1; 8-9].
суньий интеллект назарияси, Оламнинг иккиламчи идрокини
психолингвистика, нейролингвистика каби Р.Жекендофф ―дастурланган, режаланган
фанлар соҳаларига оид илмий олам‖ (projected world), ―синалган олам‖
ѐндашувларни ҳам умумлаштиради. (experienced world) деб номлайди [3; 28].
Когнитив тилшуносликда лисоний Ж. Фокенье эса ―билимнинг қайта
интерпретация муаммоси ҳам муҳим ўрин тизимлаштирилган қолипи‖ деб атайди
тутади. Н.Н. Болдиревнинг фикрича, (available prestructed background schemas).
лисоний интерпретация идрок фаоллиги Инсоннинг оламни идрок этиши
сифатида ўзаро боғлиқ статик ва динамик жараѐнида воқеликнинг қайта англаниши
белгиси билан характерланади. Статик натижасида индивиднинг
аспект ўз натижалари билан биргаликда концептосферасида янги мураккаб
когнитив тузилмалар, яъни оламнинг когнитив жараѐнлар амалга ошади. Бу
лисоний концептуаллашуви ва жараѐнлар сўз ясалиш тизимида деривация
категориялаштирилиши натижаси – мақомига эга бўлади. Маълумки,
концепт ва категориялар тизими сифатида тилшуносликнинг структурал-функционал
тавсифланади. Лисоний идрок босқичида деривация – аффиксал сўз
фаоллигининг динамик аспекти эса айнан ясалиши [4; 34] мавжуд тил бирликлари
концептуаллашув ва категориялашув негизида янги тил бирликларининг ҳосил
жараѐнида иштирок этувчи лисоний бўлиш жараѐни бўлиб, ўзакнинг
шакллар орқали намоѐн бўлади [1; 7]. аффикслар ѐки сўз қўшиш орқали
Шунингдек, олим олам ва билимнинг кенгайишидир [5; 129]деган таърифлар
тилдаги интерпретацияни бирламчи ва асосида бир қанча илмий тадқиқотлар олиб
иккиламчи интерпретацияга бўлади. борилди.
Бирламчи интерпретация инсоннинг олам Когнитив тилшунослик соҳасида эса
тузилишида фаол ва аниқ бир мақсаддаги деривация – концептуал мақомини олди.
ҳаракатини ва у билан бўлган ўзаро Концептуал деривация аниқ концептлар
ҳаракат схемасини англатади. Бу жараѐнда ўртасида алоқа мавжуд эканлигини
инсон оламни идрок этишда борлиқдаги назарда тутган ҳолда асосий концепт ва
нарса ва ҳодисаларни маълум бир қолипга, унинг асосида пайдо бўлган
яъни категорияларга жойлаштиради. Бу концептларнинг ўзаро таъсирини
жараѐнда тизимли концептуал майдон таъминлайди. Концептуал деривация ясама
шаклланади. Масалан, ТАБИАТ, ИНСОН, сўзларда ўз аксини топади. Концептуал

101