Page 103 - 4-2016

Хорижий филология. №4, 2016 йил

деривация назариясига асос солган Когнитив тилшуносликда
Е.С.Кубрякованинг фикрича, инсон концептнинг ўрни алоҳида эканлиги
билимларининг ўзаро боғланиши маълум олимлар томонидан кўп бор таъкидланган.
бир сўз ясалиш конструкциялари, сўз ясаш Жумладан, Е.С.Кубрякова концептнинг
моделлари, механизмлари ва унинг онгимиз ва руҳий имкониятларимиз ҳамда
семантикасига асосланади. инсон билими, тажрибасини акс эттирувчи
Л.В.Бабинанинг фикрига кўра, тафаккур бирлиги эканлиги ҳақида фикр
концептуал деривация когнитив жараѐнни юритади. Унинг фикрича, концептуал
акс эттиради, инсон концептуал тизимида тизим фикр юритиш ҳамда инсон
шаклланиб бўлган билим асосида янги психикасида воқелик қиѐфасини акс
концептуал билим ҳосил бўлади [6; 132]. эттирувчи тузилмадир, хотира ментал
Кўринадики, тилда ҳосил бўладиган ҳар лексиконнинг фаол мазмун бирлиги,
қандай ҳосила маъно ўз-ўзидан пайдо миянинг концептуал тизими, бутун олам
бўлмайди, балки тил соҳиби оламни идрок манзараси инсон руҳида акс этади [9; 90].
этиш жараѐнида эгаллаган билимига Мазкур мақолада биз К.С.Кубрякова
асосланган ва қиѐслаган ҳолда амалга [9; 90] томонидан концептга берилган
оширади. ―концепт – бу инсон тафаккурининг тез
Инсон сўз ясаш жараѐнида тил ҳаракатчан (оператив) бирлиги ѐки
бирликларини маъноси ва шаклида тайѐр тизимли билим кванти‖ таърифига
ҳолдагидек қўлламайди [1; 5], таянамиз. Негаки концепт инсоннинг
Е.С.Кубрякова таъбири билан айтганда, ташқи оламни идрок этишида фаол
―инсон тайѐр лисоний либосга тафаккурни ҳаракатланиб, унинг онгида ментал
кийгизиб қўймайди‖ [7; 14], аксинча, ўз равишда намоѐн бўладиган бирликдир. Бу
фикрини шакллантириб, унга мос жиҳатдан, тил бирликлари, жумладан,
келадиган тил бирликларини танлайди ва идиоматик қўшма сўзларнинг концептуал-
унинг ижросини ҳар бир аниқ нутқ деривацион таҳлил қилиниши ҳар
фаолияти жараѐнида таъминлайди. жиҳатдан лозим ва мақсадга мувофиқ. Шу
Аниқроқ айтадиган бўлсак, инсон ўринда А.Абдуазизовнинг ―...сўзларни
оламни идрок этар экан, албатта, бу турли гуруҳларга ажратиб, маъноларини
жараѐнда эгалланаѐтган билимни унгача ―семантик майдон‖ларда таҳлил қилиш ва
бўлган билимлар билан ўзаро қиѐслайди. ўз навбатида уларни алоҳида концептлар
Қиѐс асосида онгда янги концепт сифатида қараш лозим‖ [10; 25] деган
шаклланади. Бундай ҳолат, айниқса, фикри ўринлидир. Ҳозирда сўз ясалишига
идиоматик қўшма сўзларда яққол ўз когнитив ѐндашув масаласига
аксини топади.Идиоматик қўшма сўзларни бағишланган илмий тадқиқот ишлари оз.
тузилишига кўра икки ва ундан ортиқ Бу муаммонинг тўлақонли тадқиқ этилиши
асосларнинг бирикувидан ҳосил бўлган, тил ҳодисалари ортида яширинган
семантик жиҳатдан маъноси когнитив механизмлар моҳиятини
компонентлари маъносидан келиб чуқурроқ очиб беришга яқиндан ѐрдам
чиқмайдиган мураккаб тузилишли лексик беради.
бирликлар деб талқин қиламиз. Иккиламчи Инсон тўпланган ва тафаккурида
лисоний интерпретация ҳам категориялар ва субкатегорияларга
идиоматикликнинг маҳсули ҳисобланади. бирлаштирилган билимлари ҳисобига
Ш.Сафаровнинг қайд этишича, оламни қайта англайди. Бу жараѐнда тилда
билим олиш ва уни хотирада сақлаш ҳамда идиоматик қўшма сўзлар ҳам пайдо
амалда қўллаш, узатиш манбаи ва уни бўлади.Идиоматик қўшма сўзлар ҳосил
шакллантирадиган восита – тил тизими бўлишида концептуал метафоранинг ўрни
когнитив таҳлил обьектидир [8;10-16]. алоҳида ҳисобланади. Ж.Лакофф ва
М.Жонсон метафорик ҳосила маънонинг

102