Page 100 - 4-2016

Хорижий филология. №4, 2016 йил

актда бир пайтнинг ўзида икки иллокутив маъносини бир хилда, яъни илтимос ѐки
ҳаракат бажарилади деб ҳисоблайдилар. ҳеч бўлмаганда, буйруқ мазмунида идрок
Уларнинг фикрича, «Can you pass me salt?» этсалар, унда қандай билвосита нутқий
(«Тузни менга олиб бермайсизми?») гапида ҳаракат тўғрисида сўз бўлиши мумкин?!
бирламчи иллокуция савол бўлса, «Тузни узатиб юбора олмайсизми?»
иккиламчи ѐки билвосита ифодаланаѐтган илтимосни ифода этишнинг умумий қабул
29
иллокуция илтимосдир . Ш.Сафаров бу қилинган усулидир. Аммо «Тузни узатиб
хулосани маъқуллар экан, прагматик юборишга имконингиз борми?» дейиш
маъно кўчиши ва шу йўсинда билвосита ғайритабиий туюлади. Демак,
нутқий акт ҳосил бўлишида бирламчи келтирилаѐтган ҳолатда билвоситалилик
маъно йўқолмасдан, балки қўшимча, ѐки маъно кўчиш ҳодисаси
31
иккиламчи маъно билан битишади, деб кузатилмайди‖ .
ҳисоблайди. У бу турдаги нутқий Кўринадики, олим тил эгалари
тузилмаларда бирламчи мазмуннинг томонидан бир хил идрок этиладиган
сақланишини ―Can you open the doоr?‖ гапларда билвоситалилик ѐки маъно кўчиш
(«Эшикни очиб қўя олмайсизми?») каби ҳодисаси амал қилмайди деб тушунади.
гапларга ҳар қандай ҳолда ҳам «Ҳа» ѐки Назаримизда, сўроқ шаклидаги синтактик
«Йўқ» деб жавоб бериш имкони борлигида структура орқали илтимоснинг ифода
30
кўриш мумкин, деб ҳисоблайди . этилишининг ўзиѐқ билвоситалик
Бизнингча, бу типдаги гапларда ҳар ҳисобланади. Хуллас, нутқий актнинг
доим ҳам бирламчи синтактик маъно бевосита ва билвосита ифодаланиш
сақланиб қолавермайди. Масалан, “Ким табиати унинг ўзига хос хусусияти бўлиб,
яхши яшашни хоҳламайди?”, “Қайси она нутқ эгасининг ифодадан кўзлаган
ўз фарзандини ѐмон кўради?” гапларида мақсадига асосланади.
сўроқ мазмуни буткул йўқолади. Буни Бу ўринда шуни ҳам айтиб ўтиш
айни гапга жавоб беришга ҳеч қандай жоизки, нутқий мулоқот жараѐнида нутқий
ҳожат йўқлиги билан ҳам изоҳлаш актнинг қайси туридан фойдаланиш
мумкин. Бу типдаги риторик сўроқ сўзловчининг коммуникатив мақсадига
гапларда бирламчи маънонинг сақланиши боғлиқ бўлса-да, инсоннинг психологик-
ѐки йўқолиши гапдан кўзланган мақсад эмоционал ҳолати, жинси, ѐши кабилар
ҳамда шу асосда танланаѐтган синтактик ҳам нутқий акт турининг танланишига
структура муҳим ўрин тутади. жиддий таъсир кўрсатади. Бу ҳолат,
Ш.Сафаров фикрини давом эттирар айниқса, болалар нутқий фаолиятида яққол
экан, юқорида баѐн этган хулосасига зид кўзга ташланади. Болаларнинг нутқий
фикрни илгари суради: ―Can you pass the мулоқот жараѐнида қандай нутқий акт
salt? «Тузни узатиб юбора олмайсизми?» турини танлаши уларнинг психологик
гапини қўллаш билан ҳеч қачон «Тузни ҳолати, айниқса, ѐш хусусиятлари билан
узатиб юборишга имконингиз боғлиқ ҳолда кечади. Кичик ѐшдаги
(қобилиятингиз) борми?» мазмунидаги болалар кўпроқ сўроқни ифода этувчи
саволни назарда тутмаймиз-ку! Ягона нутқий акт шаклларидан фойдаланадилар.
англашиладиган маъно «Илтимос, тузни Бу ҳолат уларнинг ташқи оламни билишга
узатиб юборинг!» бўлса керак‖. Хўш, унда ўта қизиқувчанликлари билан боғлиқ
қандай лисоний ҳодиса кузатиляпти? Гап бўлади.
маъносининг кўчишими ѐки нутқий Хуллас, болалар нутқий
актнинг билвосита ифодаланишими? фаолиятларида муайян мақсадга
Агарда барча тил соҳиблари ушбу гап йўналтирилган нутқий актнинг бевосита ва
билвосита турларидан унумли

29 Сафаров Ш. Кўрсатилган асар. – Б.92.
30 31
Сафаров Ш. Кўрсатилган асар. – Б.92. Сафаров Ш. Кўрсатилган асар. – Б. 95-96.
99