Page 8 - 4-2017
P. 8
Хорижий филология. №4, 2017 йил
ижодкорнинг маҳоратига боғлиқ. Ўзбек қилиб юрган ―назариянинг табиийлиги‖
шоири Фахриѐрнинг ―Куймоқ бўлди ғояси ҳаммага ҳам тушунарли эмас.
менинг насибам, бахтиѐрлик – сенинг Балким, бирон бир лингвистик талқин
қисматинг‖ сатрларини таҳлил қилган ўрганилаѐтган объектнинг моҳиятини
адабиѐтшунос Қозоқбой Йўлдошев тўлиқ ѐритса, унинг барча лисоний
шоирнинг маҳоратини унинг сўзлар хусусиятларини қамраб олса, унда
ташийдиган одатий маъноларни тубдан табиийлик хислати ҳақида гапириш
ўзгартириб юбориб, уларга тамомила янги мумкиндир. Лекин бундай бўлишига
маъно ва сезимлар юклай олишида кўради. гумоним ҳам йўқ эмас. ―Лисоний белги
―Насиба‖ луғатда ижобий маънога эга ва референцияга эга бўлишдан ташқари,
одатда насибадор одамнинг мамнунлигини мазмун ҳам ифодалайди‖, деб ѐзган Г.
ифода этади. Шеърда эса шоир бу сўзга Фреге [Frege 1952: 211], маъно (meaning;
салбий маъно оттенкасини юклаб, куйиш Bedeutung) худди шу қисмлардан
(бу сўз ҳам кўчма маънода қўлланилмоқда) (референт ва мазмундан) иборат
ҳолати билан боғламоқда. ―Қисмат‖ сўзи эканлигини исботлашга кўп уринган эди.
замирида эса, табиий равишда, чорасизлик, Бундай талқинга ишониш, фикримча,
маҳкумлик маънолари ѐтади. Юқоридаги чалкашлик ва мавҳумликдан
сатрларда қисмат бахтиѐрлик билан узоқлаштирмайди. Ахир референтни
боғланиб, ифодага ўзгача рангинлик (баъзан маънони ҳам) воқеликдаги
беради [Қозоқбой Йўлдош 2014:35]. объектлар билан боғлаб, мазмунни барча
Хуллас, лисоннинг борлиғи маъно тил соҳиблари учун тушунарли деб қараб,
ва мазмундан иборат ҳамда бу борлиқ фақат ғоя (фикр)ни тилдан
тилга пропозицион (семантик), прагматик фойдаланувчининг онгида кечадиган
ѐки вазифавий нуқтаи назардан ассоциатив ҳаракатлар натижаси сифатида
ѐндашишингиздан қаъти назар, бир хилда қабул қиладиган бўлсак, маънони реал
сақланиб қолаверади. Маъно ва мазмун олам ихтиѐрига бериб қўйиб, унинг
ахборот яратишнинг марказий такрори, кўзгудаги акси кўринишида
жипслаштирувчи омилидир. Шу боис, эътироф этишга ўзимизни
биздан маъно ҳосил бўлишининг табиий мажбурламаймизми?!
механизмларини аниқлашимиз талаб Г.Фреге ва унинг издошлари
қилинади. Аммо бу осон иш эмас, ушбу тасаввурида воқеликни идрок этиш
мақсадни кўзлаѐтган тадқиқотчи олдиндан жараѐнида ҳосил бўладиган ментал
мавжуд билим доираси билан чегараланиб тузилмалар ўша воқелик доираси билан
қола олмайди ва бирор ҳодисанинг чегараланади. Энг қизиғи, бу фикрни
қисмларига оид хулоса, назарий баъзи психологлар ҳам маъқул топмоқда.
моделларни бошқа ҳодисалар таҳлилига Бинобарин, тафаккур мантиқи воқелик
татбиқ этиш ҳам кутилган натижани мантиқидан, яъни объектив тузилиш ва
бермаслиги мумкин. Фақат инновацион тартиботдан чекинмаслиги лозимлигини
ѐндашув, истиқболли мўлжал орқали уқтирмоқчи бўлган рус психологи
анъанавий муаммоларга янгича ѐндашиш, С.Л.Рубенштейн шулардан бири эди
лозим бўлса, уларга ―ҳужум қилиш‖ [қаранг: Рубенштейн 1976]. Айни пайтда
мумкин бўлади. Маъно лисоний фаранг психологи Ж. Пиаже ҳақиқат
ахборотнинг марказий бирлиги эканлиги фикрнинг воқеликка мос келиши билан
рост, лекин унинг табиий равишда эмас, балки онгларнинг ўзаро муносабати,
кўриниш беришини тавсифлаш ўта ―битимга келиши‖ натижасида пайдо
мушкул. Когнитив грамматика бўлишини қайд этганини унутмаймиз
асосчиларидан бўлган Р.Лангакер [Пиаже 1994]. Шу муносабат билан фаранг
эслатганидек, ―табиийлик‖ тушунчаси олимининг Н.Чомскийнинг когнитив
мавҳум ва баъзан қулоққа мужмалроқ структуралар туғма эканлиги ҳақидаги
чалинади [Langacher 1987:12]. Шу сабаб тезисига кескин қарши чиққанини
бўлса керакки, ҳозир кўпчилик шиор эслатмоқчиман. Бу икки азим
7
