Page 9 - 4-2017

Хорижий филология. №4, 2017 йил

психолингвистларнинг юзма-юз учрашуви ―оммавийлик‖ (public), универсаллик
пайтида Ж.Пиаже қуйидагиларни қайд хусусиятига эга, албатта [Fodor 1998:29],
этган эди: ―Туғма ѐки тажрибада чунки овқат ҳамманинг эҳтиѐжини
кўрилмаган когнитив структуралар мавжуд қондириш учун зарур бўлса, дарахт
эмас, ирсийлик фақат интелектнинг ўсмайдиган ҳудуд йўқ ҳисоби ва ҳоказо.
фаолиятига хосдир ва ушбу фаолият Шунинг билан биргаликда ушбу
объектларга нисбатан бажарилаѐтган концептларнинг турли маданиятлар, турли
ҳаракатларни ташкиллаштириш орқали шахслар томонидан бир хилда идрок
структураларни ҳосил қилади‖ [Пиаже этилишини тасаввур қилиш қийинроқ
1983:90]. кўринади. Масалан, house (инг), haus (нем),
Ж.Пиаженинг тилни ва унинг энг maison (фран.), casa (итал.), fangzi (хит.),
асосий вазифаларидан бўлган маъно dar (араб.), уй (ўзб.) сўзларининг
ифодаланишини ўзлаштириш жорий пропозицияси бир хил, яъни ―инсон
ривожланиш хусусиятига эга эканлиги яшайдиган бино‖ маъносини англатса-да,
тўғрисидаги таълимотини инкор этиш лекин уларнинг прототипи ва айниқса,
йўлидан борган Ж. Фодор бизни коннотатив маъноси турлича. Инглиз
―Тафаккур тили‖ туғма эканлигига, у бизга тилидаги that‘s my house ва that‘s my home
туғилганимиз заҳотиѐқ маълум эканлигига ибораларини бир хил мазмунда қўллаб
ва уни ўрганишга эҳтиѐж йўқлигига бўлмайди, чунки home сўзи эса, бундай
ишонтирмоқчи [Fodоr 1476:65]. Баъзан коннотациядан холи. Шу сабаб, инглиз
Ж.Фодор бунга эришаѐтгандек ҳам ишдан ҳоригандан сўнг I am going home
туюлади, чунки унинг биз оддийгина дейди, (бундай илиқлик, эгалик ҳиссиѐт
тафаккур юритмасдан, балки бирон бир ифодаланишида hоusе сўзига мурожаат
нарса-ҳодиса ҳақида ўйлашимиз, қилиш ножоиз), итальянлар эса casa
шунингдек, концепт мавжудлиги онг ва сўзининг ишлатилишига бефарқ – torno a
воқелик ўтрасидаги маълум бир casa. Ўзбек тилидаги ―уй‖ сўзининг
муносабатдан хабар бериши ҳақидаги пропозиция ва экспрессив маънолари бир
фикрлари ҳақиқатга жуда яқин текис фаоллашиши кузатилади: ―Янги уй
эшитилади. Лекин олимнинг шахс оламга қурдим‖; ―Ўз уйинг – ўлан тўшагинг‖.
келиши заҳотиѐқ унинг онгида мавжуд Худди шунингдек, араб тилидаги dar ва
бўладиган концептлар воқеликдаги manzil сўзлари яшайдиган жойни англатиш
нарсалар билан қандайдир ―туғма билан бир қаторда, ―оила‖ ва ―қабила‖
механизмлар‖ воситасида боғланиши маъноларига ҳам ишора қилса, bayt сўзида
ҳамда бунинг оқибатида инсон уларни эса тунаш, ѐтоқ жойи алоҳида
борлиғича, яъни мавжуд ҳолатида қабул таъкидланади.
қилиши борасида айтганларини [қаранг: Келтирилган мисоллардан
Fodor 1998:142] шахсан мен ―ҳазм кўринадики, сўз ва маъно ўртасидаги
қилишга‖ жуда қийналаман. муносабат мураккаб. Маъно ҳодисасининг
Агар инсонлар маълум концептлар ўзи ундан ҳам мураккаб. Ҳатто ҳозиргина
ҳамроҳлигида туғиладиган бўлса, унда фарқлашга ҳаракат қилганимиз -
маданиятлараро мулоқот ва унинг пропозиция (референт) маънони прототип,
кўринишларидан бўлган таржима ҳеч эмоционал каби бошқа турларидан
қандай қийинчиликсиз кечган бўлар эди. ажратишнинг ўзи ҳам мушкул вазифа,
Хайриятки, бундай эмас (балким, бунга ушбу категориялар ўртасидаги чегара
афсусланиш керакдир). У ҳолда ноаниқ. Демак, бирон бир сўзнинг
маданиятлар, тиллар ўз жозибаси, маъносини аниқлаб, кейин шу маъноли
миллийлигини йўқотиб, бир пайтлар сўзни бошқа тилда излаш таржима
коммунистлар орзу қилишган ―оммавий фаолиятнинг вазифаси эмас.
маданият‖ ғояси амалга ошган бўлар эди. Луғатшунослар учун одатий бўлган бу
Ж. Фодор айтган ―Уй‖, ―Овқат‖, ―Дарахт‖, фаолият таржимашуносни асло
―Учбурчак‖ каби концептлар қониқтирмайди. Ҳатто пропозиция

8