Page 49 - 4-сон 2018 йил
P. 49
Хорижий филология №4, 2018 йил
қисмини ташкил этиши ҳақидаги кейинги йилларда сифатларнинг
қимматли фикрини айтади (5). валентлиги тўғрисида ҳам кўплаб илмий
Тилларда сифатлар дифференциал тадқиқотлар олиб борилмоқда.
белгилари асосида таснифланган. Валентлик назарияси
А.Абдураҳмонов, М.Асқарова, Т.Ходжаев, тилшуносликда нисбатан янги бўлиб, у
Р. Қўнғуровларнинг тадқиқотлари бу кейинги ярим аср давомида Л.Теньернинг
жиҳатдан аҳамиятга моликдир. Ушбу грамматикага доир асарлари таъсирида
илмий ишларда сифатларнинг лексик- кенг тарқалди. Valenz – лотинча сўз бўлиб,
семантик, структуравий ва грамматик ―тобе қилиш‖ни англатади.
хусусиятлари ўрганилган. Сифат ва Тилшуносликка бу термин кимѐ фанидан
равишни семантик эмас, функционал кириб келган. Бирор бир кимѐвий
аспектда фарқлаш лозимлиги, шунингдек, элемент ўзига бир ѐки бир нечта бошқа
сифат предметнинг статик ва динамик кимѐвий элементни тобе қилиб,
характеридаги белгисини кўрсата олиши бириктириб олиш хусусияти ―валентлик
каби хусусиятлари эътироф этилади. хоссаси‖ деб тушунтирилган (7).
Бир белги маъносини ифодалаш Л.Теньер, Ж.Фурке, Х.Бринкманн,
учун содда, қўшма, жуфт ва бирикмали, И.Эрбен, В.Шмидт, П.Гребе, Степанова
тизма сифатлар, лексик-фразеологик М.Д., Хельбиг Г, Л.Вайсгербер ва бошқа
бирикмалар, ѐйиқ изоҳловчилар тилшунослар ўз тадқиқотларида феъл-
қўлланиши ҳам мумкин. Лексик ифодалар кесим гапнинг уюштирувчи бўлагидир
ва изоҳлар турли сўз туркумларидан деган назарияни илгари сурадилар: ‖Кесим
бўлади. Бундай изоҳловчилар кўпроқ предикатив категорияларнинг (замон,
предмет белгисининг (аниқловчининг) модаллик ва бошқаларнинг) ифодаловчиси
аниқловчилари, уни конкретлаштирувчи ва гап ясовчи элемент сифатида хизмат
воситалар, муболағалар бўлади. Масалан: қилади: феъл-кесим орқали бошқа гап
Қўрқув нималигини билмайдиган бу бўлаклари – эга, аниқловчи, тўлдирувчи,
олов йигитнинг лақаби Бек, исми эса ҳол ўзаро муносабатда бўладилар‖ (8).
Бекмирза эди. У танти, ўта сезгир, ақл Феъл-кесим кузатилаѐтган физик-
билан иш кўрувчи, бир сўзли йигит эди. Ҳар динамик жараѐн ва иш-ҳаракатнигина
қандай шароитда ҳам ўзини ҳушѐр, ифодалаш билан чекланмай, балки
совуққон тута билар, босиқлик билан миқдорий муносабатларни ҳам
гапирарди. (Саид Равшан. ―Ажал ўйини‖, 5 белгилайди, масалан: Китоб беш қисмдан
б.). иборат. – Das Buch besteht aus fünf
Хотин урадиган ва хотин устига Kapiteln. Бир қопга 40 килограмм дон
хотин олиб, хотинларига зулм қиладиган сиғади. – Ein Sack enthält (verfasst) 40 Kilo
баъзи ҳайвонсифат кишилардан бўлиб Getreide. Синтактик муносабатлар ва турли
кетиши, менимча, эҳтимолдан жуда хил умумлаштириш натижасида хилма-хил
узоқдир иним... (A.Қодирий 1980: 18. йиғиқ ва ѐйиқ конструкциялар ҳосил
―Ўтган кунлар‖). бўлади, лекин баъзи бир валентлик
Демак, сифатлар турли хил лисоний хоссалар идрок этилса-да, намоѐн
шакллар ҳосил қилиши натижасида бўлавермайди, масалан: Бола китоб
мулоқот жараѐнида инсон онгида турли ўқимоқда Бола секин ўқимоқда / Бола
когнитив моделлар ясалишига замин анчадан бери ўқимоқда. // Das Kind liest
яратади. das Buch Das Kind liest langsam / Das Kind
Айтиш ўринлики, бугунги кунда liest schon lange Zeit.
тилшунослик фанининг олдида яна бир Сифат сўз туркумлари учун эса бу
сифатларнинг тури – сифатларнинг каби ѐйиқ валентлик структуралари хос
валентлигини таснифлаб ўрганиш куннинг эмас. ―Оддий‖ турдаги сифатлар предмет
долзарб масаласига айланиб қолмоқда. ѐки инсоннинг белгисини ифодалайди
Валентлик – асосан феъл-кесимга (кичкина уй // ein kleines Haus, чиройли аѐл
хос тил ҳодисаси бўлса-да (6), лекин // eine hübsche Frau, семиз киши // ein
48
