Page 48 - 4-сон 2018 йил

Хорижий филология №4, 2018 йил

ИНСОН ХАРАКТЕРИГА ХОС СИФАТ ЛЕКСЕМАЛАРЛАРНИНГ ВАЛЕНТЛИГИ
(Немис ва ўзбек тиллари мисолида)

Байманов Ҳабибулла Абдуллаевич,
ТошТЕСИ катта ўқитувчиси

Калит сўзлар: интеллектуал, статик, динамик, интеграцион, сиркостант.

Инсон ўз интеллектуал билдириш сифатнинг семантик асосидир.
салоҳиятининг ривожланиши тарихида Белги билдириш хусусияти ва табиати
санамоқни ўргангандан кейин жиҳатидан туб (аслий) ва нисбий сифатлар
қиѐсламоқни ҳам яхши ўзлаштира олди бир-биридан қисман фарқланувчи
(1). Қиѐслаш маданият билан, маданият эса ўзгачаликларга эгадир. Туб сифат
қиѐсламоқ билан ҳамоҳанг, чунки қиѐслаш ифодалайдиган белги тушунчаси шу
кенг маънода умулаштириш ва фарқламоқ сифатнинг тўғридан-тўғри маъносидан
демакдир. Таниқли олим ва ѐзувчи англашиладиган ранг, тус, тур, там, маза,
О.Мандельштам ўзининг ―Данте билан ҳажм, вазн, меъѐр, сатҳ, миқѐс каби
суҳбатда‖ номли асарида: ―Мен доимий сифатий белгилар билан боғлиқ
қиѐслаяпман, демак мен тирикман‖ (2) бўлади, бу доимий сифатий белгилар
деган эди. М.Фуконинг таърифлашича, конкрет ва абстракт характерда бўлиши
қиѐслаш – ―аниқлашни тақозо қиладиган, мумкин: оқ, қизил, аччиқ, ширин олма;
тафаккурни бойитадиган, билиш ва аччиқ ҳақиқат, оқ йўл, ширин ҳаѐт
англашни чархлайдиган энг универсал, энг кабилар. Нисбий сифатда эса белги
оддий, шу билан бирга энг мураккаб тушунчаси шу ясама сифатга асос бўлган
элементдир‖ (3). сўздан англашиладиган нарса-предмет ѐки
Ҳозирги даврда чет тилларни ҳодиса маъноси билан боғлиқ бўлиб, унинг
билиш ва маданиятларнинг турли- белги хусусияти бошқа турдаги нарса-
туманлигини англай олиш – интеграцион предмет ѐки ҳодисага турли даражада
жараѐнларнинг, жумладан таълим нисбат берилиши орқали ифодаланади (4).
тизимининг янада ривожланишига омил Бир қатор тилшунос олимлар ва
бўлмоқда. Узлуксиз лингвистик тадқиқотчиларнинг фикрига кўра тилларда
таълимнинг вазифаларидан бири турли тил сифатлар тарихан морфологик кўрсаткичи
ва маданият вакиллари бир-бирларини унча тараққий этмаган сўз туркуми ва
яхши тушуниш ва ўзаро бойитишига замин сифат даставвал мустақил сўз туркум
яратишдир. Айниқса тилларни қиѐсий сифатида мавжуд бўлмаганлиги, у сўнгроқ
ўрганиш тилшуносликни янада от туркумидан ўсиб чиққанлиги ва
ривожланишига замин яратади. Чунки, шаклланиб ривожланганлиги ҳақида
тилларни қиѐсий ўрганиш орқали турли таъкидлайдилар.
лисоний ва нолисоний қонуниятлар юзага Туркий тиллар тараққиѐт
чиқади. босқичининг қадим даврларидан
Шунингдек, немис ва ўзбек бошланган сифатнинг отдан ажралиб
тилларидаги сифат сўз туркумига оид чиқиши узлуксиз ҳодиса бўлиб, бу жараѐн
сўзларнинг морфологик ва синтактик ҳануз давом этмоқда. Бундан келиб чиқиб,
хусусиятларини тадқиқ қилиш долзарб ҳамма сифат ҳам отдан ажралиб чиққан,
муаммолардан бири ҳисобланади. деган фикрни бу қадар юқори
XV-XIX асрларга мансуб манбалар баҳоланишини таҳсинга лойиқмас деб
тилида қайд этилган туркий тиллардаги, биламиз. Немис тилшунос олими
шунингдек, немис ва ўзбек тилларидаги Э.Ульрих сифат от ва феълдан сўнг учинчи
сифат лексемаларга хос барча ўринда турувчи катта сўз туркуми
хусусиятларнинг асосийлари нарса- ҳисобланиб, тил луғати таркибининг 6/1
предмет ва ҳодисаларнинг белгисини

47