Page 50 - 4-сон 2018 йил

Хорижий филология №4, 2018 йил

dicker Mann) ва одатда якка ҳолда эга (от Домланинг яхши ҳислати шундаки, у оқ
сўз туркуми) билан синтактик муносабатда кўнгил, кибирсиз, таъмагир эмас, сабр-
(пассив семантик валентликда, тобеликда) қаноатли, бағри кенг, мутолааси зўр олим,
бўлади. Баъзан оддий сифатлар бошқа дер эдилар отам. Сўзларда мантиқсиз
сифатлар билан уюшган ҳолда ортиқча иборалар мутлақо бўлмас,
қўлланилади. Масалан, баъзи сифатлар тингловчи гўѐ ҳузурланар, яна-яна
параметрни эксплицит равишда тингласам дер эди (А.Қодирий).
белгилайди (бўйига кўра – узун // nach der Баъзан янги валентлик сифатнинг
Größe ist zu groß, танасининг рангига кўра бирламчи маъносини ўзгартириб юборади:
– оқ // nach der Farbe des Körpers ist weiß), бой одам – Reicher Mann / витаминларга
бошқа сифатлар эса оддий конструкция бой мева – Die Frucht ist reich an das
ҳосил қилади (қора сочли қиз // Vitamin // лекин: *бой мева – *Die reiche
Schwarzhaarriges Mädchen). Frucht эмас.
Меҳрибон – gutherzig, жасур – Aber, es sei gesagt, dass er schlauer Fuchs
tapfer, фаросатли – feinfühlig, қўпол – grob, war. Weiß ich nicht genau, er war nicht da
эътиборли – zuvorkommend каби яна бир (B.Bret).
турдаги сифатлар эса инсон характерини Алоҳида турга хос бўлган баъзи
белгилаш учун қўлланилади. Инсон сифатлар ҳам мавжудки, улар предметнинг
характерига хос мазкур сифатлар нафақат белгисини эмас, балки предметлар
инсонлар ўзаро муносабатларида ўртасидаги муносабатларни
(бошқаларга нисбатан меҳрибон, белгилаш учун қўлланилади. Бу каби
муносабати қўпол, қарияларга эътиборли сифатлар бирдан ортиқ валентликка эга
ва ҳоказо), балки бошқа ҳолатларда ҳам бўлиб, улар алоҳида конструкция
(ҳисоб-китобда эътиборли, кир ювишда ясайдилар.
фаросатли, тўполон қилишда жасур ва Хулоса қилиб таъкидлаш жоизки,
ҳоказо) намоѐн бўлади. Ушбу сифатлар сифатларда бир неча турдаги маъно
билан ишлатилган ҳамкор сўзларни белгиловчи тривиал валентлик (бўйига
сиркостантлар деб атаймиз. Чунки бу кўра – узун // nach der Größe ist zu groß,
сўзлар конкрет шароитни танасининг рангига кўра – оқ // nach der
аниқлаштиришда қўлланилиб, баъзан Farbe des Körpers ist weiß) билан бир
гапларда облигатор (яъни актант) гап қаторда нотривиал, яъни фақат маълум
бўлаги вазифасига даъво қила олмайди. маънони белгилайдиган валентлик
Демак, аниқловчи сифатлар ва уларнинг хоссалари ҳам учрайди. Мазкур тил
конкретизаторлари (бошқаларга нисбатан ҳодисалари феъл-кесимнинг валентлигига
меҳрибон, муносабати қўпол, қарияларга нисбатан кам тадқиқ этилган. Чет тилини
эътиборли), ҳол вазифасидаги равиш ѐки ўрганишда ушбу мақолада келтирилган
сифатлар (ҳисоб-китобда эътиборли, кир мисоллар аҳамиятлидир. Бундан ташқари,
ювишда фаросатли, тўполон қилишда сифатларнинг валентлиги, шунингдек,
жасур) аниқланмиш ѐки феъл-кесимнинг немис ва ўзбек тилларидаги инсон
маъносини ўзгартира олмайди. характерига хос сифат лексемаларнинг
Бордийки, оддий сифат ўз валентлиги, улар ҳосил қиладиган
маъносини ўзгартирса, у ҳолда унинг янги конструкциялар омонимия муаммоларини
валентлик хоссаси юзага чиқади. Ушбу ўрганишда янада ѐрдам беради.
янги валентлик алоҳида конструкция
ҳосил қилади (9): очиқ ҳаво – klarer
Himmel / Унинг кўнгли очиқ – Alles klar.

Адабиѐтлар:
1. Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. -М., 1993.
2. Мандельштам О.Э. Слово и культура. М., -1987. С. 121.
3. Фуко М. Слова и вещи. Археология гуманитарных наук. СПб., 1994. С. 66.

49