Page 56 - 4-сон 2018 йил

Хорижий филология №4, 2018 йил

этиш натижасида маълум бўладики, шоир ул-асрор", Мир Алишер Навоийнинг
қасидаларида асосан мадҳия; ғазал "Тазкират уш-шуаро" асарларига
жанрида ишқия ва қитъаларида кўпроқ суянадилар. Шунинг учун бу масаладаги
ҳажвия тамойилларига эътибор жумбоқларни ҳал этишда кўпроқ
қаратилган. Ўз замондошлари Хаѐлий шоирларнинг мавжуд девонлари муҳим
Бухороий, Бурундуқ Бухороий, Рустам манба сифатида хизмат қилади. Бу борада
Хуриѐний, Тоҳир Абевардий, Камол бизга жаҳон кутубхоналарида
Хўжандий шеърларига жавоблар ѐзган. сақланаѐтган аждодларимизнинг меросини
Бисотийнинг вафот санаси ҳам Ҳалил ўрганиш муҳим саналади. Чунончи, 2014
Султон ўлимига яқин вақтда содир бўлиб, йил Лубнон давлатининг Бейрут шаҳрида
кўпроқ шу воқеага боғлиқ бўлиши мумкин. чоп этилган "Зариъа ила таса:н:фиаша
Чунки илм ва адаб аҳлига ғамхурлик ва шиъа" (Шиа таснифотларига далиллар)
ҳомийлик кўрсатган шоҳзоданинг бемаҳал китоби муаллифи аллома Шайхоқо Бузург
вафоти, қалам аҳлини қаттиқ изтиробга ата Теҳронийнинг ѐзишича Бейрут
солди. Унинг устози Хожа Исмат ҳам кутубхонасида 4999 рақами остида
шоҳзоданинг вафотидан чуқур қайғуга сақланган бўлиб "Девони Исомии
тушиб, кўп ўтмай тарки дунѐчиликни Самарқандий" деб номланади:
ихтиѐр этган. "Шоирнинг номи Абдулмаликхон бўлиб,
Хожа Исматнинг яна бир машҳур Амир Темур даврида шайхулислом
шогирди Хаѐлий Бухороий саналади. Бу лавозимида ишлаган. Шарҳ давомида
ҳақда Давлатшоҳ Самарқандий ѐзади: келтирилади:
"Хожа Исмат Бухороий шогирдларидан
саналади... Мустаъид ва хуштабъ бўлиб,
дарвешона ва равон ва покиза сўзлайди".
Шу тариқа, саройда нафақат форс-тожик
тилида, балки туркий тилда ҳам ижод
қилиш учун имкониятлар вужудга келади.
Ҳалил Султоннинг ўзи ҳам Темурийлар
сулоласининг барча намояндалари каби Яъни, у шоир Бисотий
шеърият ихлосманди бўлиб, Давлатшоҳ Самарқандийнинг устози бўлиб, Исомий
Самарқандийнинг маълумотига кўра, тахаллуси билан шеърлар ѐзган. Исомий
форс-тожик ва туркий тилда шеърлар яна форсий тилда ҳинд подшоҳлари тарихи
ѐзади. У туркий тилда девон ҳам ѐзган ҳақида "Ал-футуҳот ас-сала:ти:н" –―
бўлиб, аммо бу девон бугунгача етиб Султонлар ғалабалари‖ номли маснавий
келмаган. ҳам ѐзиб, уни 751 ҳижрий йили тугатган
Шу тариқа Самарқандда Хожа экан. Бу мисоллардан келиб чиқадики,
Исмат саъй-ҳаракатлари туфайли кучли нафақат Ҳалил Султон даврида, балки
адабий муҳит юзага келади. Мавлоно Амир Темур даврида ҳам илм ва адабиѐт
Бисотийдан ташқари, бу адабий муҳитда анъаналари давом эттирилган ва бу даврда
Мавлоно Бадахший, Хаѐлий Бухороий, нафақат халқ орасида, балки саройнинг
Бурундуқ Бухороий каби машҳур шоирлар ўзида ҳам шоир-у уламолар қимматли
ҳам тўпланадилар. асарлар битган. Шайхулислом
Бу даврдаги Самарқанд адабий Абдулмаликхон Исомий ҳам бундай
муҳити, айниқса ХIV аср охирлари уламолардан бири бўлиб, фиқҳ ва адабиѐт
ҳақидаги маълумотларнинг камлиги соҳасида асарлар ѐзиб, форсий тилда
сабабли, кўп жиҳатларини аниқлашда Девон ва маснавий ѐзган. У ўз
қийинчиликлар мавжуд. Чунки замонасининг асосий адабий
адабиѐтшуносларнинг аксарияти асосан, сиймоларидан ҳисобланиб нафақат ўз
бу ҳақда қисқача маълумот берган шогирдлари, балки Самарқанд адабий
Давлатшоҳ Самарқандийнинг "Тазкират муҳитига ката таъсир кўрсатган. Шоир
уш-шуаро", Шайх Озарийнинг "Жавоҳир Бисотий ҳам саройга қабул қилинмасдан

55