Page 58 - 4-2019
P. 58
Хорижий филология №4, 2019 йил
мураккаб таркибли бўлиб, бир қатор Қадимги юнон тилидан форс-тожик
эронзабон ва туркийзабон уруғлардан тилига ўзлашган “пой” сўзи ҳозирда “оёқ”,
ташкил топган. Милодгача Марказий “пей” сўзи эса оёқ сўзининг кўчма
Осиёда, хусусан Мовароуннаҳр, Хоразм, маъносидан келиб чиққан “из, асос,
Олтой, Тоҳаристон, Суғдиёна ва Орол пойдевор” маъноларини англатади [2.53].
бўйи худудида эронзабон-туркийзабонлар Бу сўзнинг ўзлашиши орқали ўзбек тилида
яшаган” деб таъкидлашган [1.13]. Мазкур қуйидаги сўз ва бирикмалар ҳосил
олимлар ўз фикрларини давом эттириб, қилинган: пойқадам (форсча “пой” +
Сомонийлар (819-1005) иккита расмий тил арабча “қадам”), пайпоқ, пайтава
– араб ва форс тилларидан (маъноси: “оёққа ураладиган”), пояндоз
фойдаланганликларини, Зарафшон (форсча: пой – оёқ, андоз – тушамоқ, яъни
воҳасида, асосан форсийзабон аҳоли оёқ остига тушаладиган мато), пойламоқ
яшаганлигини [1.16], хонликлар даврида (“изидан бормоқ” маъносида), пайров
эса Бухоро ва Самарқандда (форсча: пейрув “издош” маъносида) –
эронзабонлашган туркий уруғлар тожик бир-бирининг изидан айтиладиган
тилида сўзлашганларини уқтириб ўтади аскиялар жамланмаси, пиёда (форсча:
[1.22]. Шу билан бирга юқорида номлари пеёде) – “яёв бормоқ” маъносида ва
зикр этилган олимлар миллий гуруҳлар зич бошқалар.
яшайдиган жойларда уларнинг тилларида Шунингдек, ўзбек тили луғат
фаолият кўрсатувчи мактабгача тарбия, бойлигида форс тилидан кириб келган
болалар муассасалари ташкил этиш “даст” – “қўл” (2.83) сўзи асосида юзага
тўғрисидаги Ўзбекистон келган кўплаб сўз ва бирикмаларни ҳам
Республикасининг “Давлат тили” ҳақидаги учратишимиз мумкин. Масалан: даструмол
қонунининг 5-моддасига биноан Поп, – қўл румолча, дастгоҳ – инсон қўли билан
Чўст, Фарғона, Риштон туманларида, ишга тушириладиган техник ускуна,
Бухоро, Самарқанд шаҳарларида тожик дастёр – қўлидан иш келадиган бола, даста
тилида дарслар олиб бориладиган – бирор-бир нарсани қўлда ушлашга
мактаблар ташкил этилганлиги ҳам мослаштирилган қисми…
юртимизда тожикзабон аҳолининг Форс-тожик тилларидан ўзбек
кўпайишига туртки бўлганлигига эътибор тилига кириб келган тана қисмларини
қаратишади [1.29]. тавсифловчи яна бир қатор атамалар
Қуйидаги мисоллар форс-тожик ўзларининг кенгайтирилган кўчма
тиллари асосида ўзбек тилига кириб келган маънолари билан тилимизда кенг
бундай сўз ва сўз бирикмаларининг яққол қўлланилмоқда. Жумладан, “забон” (тил)
намунасидир. сўзи [2.92] ўзбек тилида баъзи бир қўшма
Масалан, “сар” – “бош” сўзи [2.100] сўзларда учрайди: форсийзабон,
асосида ўзбек тилида мавжуд бўлган сўз ва туркийзабон, эронзабон, тожикзабон…
бирикмаларда бу сўз ўз ва кўчма Шунингдек, тожик тилидаги “чашме” (кўз)
маъноларида кенг қўлланилади: сўзи ҳам “чашма” номи билан ўзбек
сартарош ( форсча: “сар + тарош” - тилидаги “булоқ” сўзининг муқобили
“бошни тарашловчи” – соч-сақол олувчи сифатида кенг қўлланилади.
шахс), сарҳисоб (асосий ҳисоб-китоб Юқорида келтирилган мисолларга
қилиш вақти), сармоя (форсча: сар+ моя - асосланиб, шундай хулоса чиқарса бўлади:
“катта миқдордаги пул”), саргардон 1) ҳар қандай тил алоҳида олинган
(форсча: сар+гард+он – қаерга боришни, тил сифатида тараққий эта олмайди;
нима қилишни билмай, ақл-хушини 2) маълум бир тил луғат бойлиги
йўқотиш), сарой (аслзодалар яшовчи уй), объектив ва субъектив омиллар асосида
саросимага тушиш – боши гангиб қолиш, кенгайиб боради;
саркарда (форсча: сар+кардан – асосий 3) ўзбек тилининг луғат таркиби
ишни қилувчи шахс, лашкарбоши)… ошиб боришида олинма сўзлар муносиб
ўрин тутади;
57
