Page 56 - 4-2019

Хорижий филология №4, 2019 йил

сўзларни яратиш, ёки бўлмаса сўз Ўрта Осиёда узоқ муддат ҳукм
маъносини кенгайтириш орқали янги сурган (VIII-асрдан 1929 йилгача бўлган
маъноли луғавий бирликларни юзага давр) араб тилидан форс-тожик тилига
келтириш каби воситалар билан кўплаб сўз нисбатан камроқ сўзлар ўзбек тилига
ва ибораларнинг тилда пайдо бўлишига кириб келганини Н.Сулаймонова,
замин ҳозирлайди. М.Абзаловаларнинг фикрлари асосида
Ўзбек тилига бошқа тиллардан тушунтиришга ҳаракат қиламиз. Олималар
ўзлашган сўзлар ҳақида фикр билдирар бунинг сабаби сифатида араб тилидаги
эканмиз, бу борада олимларимиздан ҳарфларнинг ўз талаффуз қоидалари
Ғ.Абдураҳмонов ҳамда С.Мамажоновлар борлиги, аммо бунга ўзбек тилида амал
томонидан илгари сурилган ғояларга қилинмаслиги натижасида араб
таянамиз. Бу олимлар ўзбек тилига бошқа ҳарфларининг нотўғри қўлланилиши
тиллардан ўзлашган сўзларни билан умуман тескари маънолар ҳам келиб
тизимлаштирган ҳолда қуйидагича чиқишида деб биладилар [3.5].
тавсифлашган: Шунингдек, рус тилидан тилимизга
1) араб тилидан ўзлашган сўзлар; кириб келган луғавий бирликларнинг
2) форс-тожик тилидан ўзбек ҳозирда истеъмолда нисбатан камлигини
тилига кириб келган сўзлар; қуйидагича изоҳлашимиз мумкин:
3) 1917 йилги октябрь 1. Рус тилининг ўзбек тилига
тўнтаришидан кейин ўзбек тилида пайдо бевосита таъсири бир асрга ҳам бормайди.
бўлган рус-байналмилал сўзлари [1.79]. 2. Рус тилидан ҳамда бу тил орқали
Бу ўринда шуни қўшимча қилиб бошқа тиллардан ўзбек тилига ўзлашган
ўтишимиз лозимки, олимларимиз ўзбек аксарият сўзлар мустақиллигимиздан сўнг
тилига ўзлашган сўзларни тизимга солиб ўзларининг арабча ёки форс-тожикча
ўрганишга ўз даврлари нуқтаи назаридан муқобиллари билан ўрин алмашди.
муносабат билдирганлар. Фан-техника Масалан: аслида лотинча сўзлар
тараққиётининг ўта жадал суръатда ҳисобланган “редактор”, “инженер”, ўзаги
тараққий этишини ўзида намоён этаётган рус тилидаги “город-шаҳар” сўзидан
XXI-асрда ўзбек тилига кириб келаётган олинган “гражданин” каби сўзлар ўрнида
олинма сўзларни бир тизимга солиб, ҳозирда араб тилидан ўзлашган
ҳозирги даврда тилимизга кириб келган “муҳаррир”, “муҳандис”, “фуқаро”
сўзларга “инглиз тилидан ўзлашган атамаларидан фойдаланмоқдамиз.
сўзлар” дея баҳо берсак бўлади. Олинма сўзларнинг тилимизга
Жумладан, тана аъзоларининг номлари қандай кириб келганлигини аниқроқ билиб
билан бевосита боғлиқ бўлган инглизча олиш мақсадида мазкур мақолада тана
сўзга мисол қилиб “facebook” (сўзма-сўз аъзоларининг ўзлашма номларидан ташқи
таржимаси “бет + китоб”) атамасини ва ички манбалар уйғунлашуви асосида
келтиришимиз мумкин. Бу сўз инглиз луғат бойлигимизнинг ошиб бориши
тилидан ўзбек тилига ижтимоий тармоқ масаласига алоҳида тўхталиб ўтамиз.
номи сифатида тўғридан-тўғри ўзлашган. Жумладан, ўзбек тилига рус
Ҳозирги кунда инсон танаси аъзоларининг тилидан ёки рус тили орқали қадимги
номларини англатувчи инглизча сўзлардан лотин ва қадимги юнон тилларидан бир
ҳосил бўлган бошқа луғавий бирликлар қатор тана аъзоларининг номлари кириб
ҳам олинма сўзлар сифатида қаралмоқда. келганлигининг гувоҳи бўлишимиз
Жумладан, инглиз тилидаги “face to face” мумкин. Шуниси эътиборга моликки, тана
(сўзнинг ўзбек тилидаги муқобили “юзма- аъзоларининг бундай ўзлашган номлари
юз”), “handy” (қўл телефони) кабилар кўпроқ “бош, оёқ, қўл” каби сўзлар
кўплаб тилларга кириб келган. Аммо негизида ҳосил бўлган. Масалан, “оёқ”
бундай сўзлар ўзбек адабий тилининг сўзи қадимги юнон тилида “пейда”
луғат таркибидан ҳозирча ўрин атамаси билан ифодаланган. Ҳозирда ўзбек
эгалламаган. тили луғат таркибида мавжуд бўлган

55