Page 55 - 4-2019

Хорижий филология №4, 2019 йил

ЎЗБЕК ТИЛИГА ЎЗЛАШГАН СЎЗЛАР ХУСУСИДА

Назаров Пўлат Жўрамуродович,
СамДЧТИ доценти

Калит сўзлар: луғавий бирлик, лексема, луғавий қурилма, сўз ўзгарувчанлиги, сўз
бойлиги, сўз ва сўз бирикмаси, чет тилига оид сўзлар, олинма сўзлар, сўз ўзлашишининг
сабаблари, сўз талаффузи ва имлоси.

Маълумки, ҳар қандай тил ички ва билан муносабатга киришишига алоҳида
ташқи манба асосида ўз луғат бойлигини эътибор қаратган:
доимий равишда ошириб боради. Биз ички 1. Аниқ маънога эга бўлган сўз янги
имконият тушунчаси остида маълум бир тилда мавҳум маънони ҳам ифодалаши
тил луғат таркибининг бевосита ички мумкин.
имкониятлар, яъни грамматик 2. Жинсга тааллуқли айрим сўзлар
қўшимчалар, бир сўз туркумидан бошқа бошқа тилга ўзлашганда турга тааллуқли
бир сўз туркумига ўтиш каби воситалар сўзга айланади.
орқали кенгайиб боришини тушунсак, 3. Сўзлар ўзлашганда бир маъноли
ташқи имконият деганимизда турли хил сўздан кўп маъноли сўзга ўзгаради.
сабаблар натижасида бир тилдан иккинчи 4. Баъзи сўзлар муқобилсиз ҳолда
бир тилга кириб келган луғавий бошқа тилларга кириб келади.
бирликларни кўз олдимизга келтирамиз. 5. Ноархаик сўзлар архаик сўзга
Манбаларда таъкидланишича, айланиши мумкин.
ташқи манба асосида луғат 6. Ўзлашма сўзларнинг луғавий
бойлигининг кенгайиши ўзбек тили мустақиллиги йўқолади.
доирасида 30-35 % ни ташкил этади. 7. Бир тилдаги атамалар ўзлашган
Бошқа бир тилдан ўзбек тилига ҳолда сўзга айланади.
кириб келган сўзларнинг фонетик, 8. Баъзи сўзлар сўз бирикмасига
морфологик ва семантик хусусиятлари айланади [5.6].
олимларимиз томонидан етарлича тадқиқ Албатта, араб тилидан ўзбек тилига
этилган. Шу сабаб мазкур мақолада биз сўз олиниши борасида билдирилган мазкур
инсон танаси аъзоларининг номларини фикрларнинг аксариятини бошқа
англатувчи сўзлар ёрдамида Ҳинд- тиллардан ўзлашадиган луғавий
Овропа тилларидан ўзбек тилига бирликларга нисбатан ҳам қўлласа бўлади.
ўзлашган сўзларнинг миқдорий Зеро, маълум бир тилга ўзлашган сўзлар
кўрсаткичлари борасида тўхталиб шаклланишида кўпинча ички ва ташқи
ўтишни мақсад қилиб олдик. манбаларнинг уйгунлигини кузатишимиз
Профессор Б.Х.Эшонқулов мумкин бўлади. Яъни, фан-техника
ўзлашган сўзлар том маънода янги тараққиётининг, савдо-сотиқ ишларининг
тилнинг фонетик ва грамматик таъсири натижасида, урушлар ёки
қонуниятлари таъсирига учрашини, муҳожирларнинг кўчиб келишлари
ўзлашмаган сўзлар эса бундай таъсирга оқибатида, шунингдек, халқлар ўртасидаги
учрай олмаслигини қайд этиб ўтган [5.3]. маданий алоқаларнинг кучайиши билан
Ўз навбатида Б.Х.Эшонқулов ўзбек тилига маълум бир тилдан бошқа бир тилга сўзлар
арабча сўзлар кириб келишини рус олими ўзлашган. Бундай олинма сўзлар ўз
Р.А. Будиров томонидан эътироф этилган навбатида вақт ўтиши билан тилнинг ички
луғавий ўзлашмаларнинг ўз тилидаги имкониятлари, жумладан, сўздаги фонетик
шакли билан сўз қабул қилган тилдаги ўзгаришлар, сўз ясовчи қўшимчалар
шакли ўзаро саккизта функционал қиймат қўшиш билан, содда ясама сўзлар ҳосил
қилиш, содда сўзлар негизида қўшма

54