Page 57 - 4-2019
P. 57
Хорижий филология №4, 2019 йил
“педагог” (кўчма маънода: “оёққа капот, кабина (лотинча: cаpot–
турғизувчи”), “педиатр” (кўчма маънода: бош);
оёққа турувчилар билан шуғулланувчи дерматолог, дермантин (лотинча:
шахс, яъни “болалар врачи”), шунингдек, derma – тана);
“педаль” (транспорт воситасининг оёқ кардиолог, кардиология (грекча:
билан босиладиган қисми), “велосипед” kardia – юрак);
(ғилдирак+оёқ) сўзлари “оёқ” сўзининг лаб (лотинча: labium– лаб);
юнонча муқобили асосида тилимизга мускул, мушак (грекча: mys–
кириб келган. мушак);
Грек тилидаги “kephal”, турк артерия, вена, аорта (лотинча:
тилидаги “кафа” сўзлари “бош” маъносини arteries, vena, aorta– қон томирлари) …
англатади. Бизнинг фикримизча, “кепка” [4.6]
(бош кийими) ҳамда “кафан” каби луғавий Шуни ҳам таъкидлаб ўтишимиз
бирликларнинг тилимизда пайдо бўлиши керакки, араб тилидан жуда кўп сўзлар
айнан қайд этилган ўзлашма сўзлар билан тилимизга кириб келган бўлса-да, бу
бевосита боғлиқдир. Бу борада яна шундай тилдан ўзбек тилига айнан тана аъзоларига
олинма сўзлар ҳам борки, бундай оид номлар бошқа тилларга нисбатан кам
сўзларнинг тилимизда пайдо бўлиши сўз ўзлашган. Масалан, араб тилида “ирқун”
маъносидаги ўзгаришлар билан сўзи томир, илдиз, ирқ” маъноларини
белгиланади. Масалан, ҳозирги немис ифодалайди [4.398]. Биз бу сўзни фақат
тилида “Арм” атамаси “қўл, билак” деган учинчи маъносидангина тилимизда
маънони англатади. Бу сўздан маъно фойдаланамиз. Шунингдек, араб тилида
кенгайиши орқали тилимизга рус тили “оёқ” маъносини берувчи “қадамун” сўзи
орқали кириб келган “арматура” (қабариқ [4.240] ўзбек тилида ҳам оёқ сўзи билан
ёки силлиқ шаклдаги темир) сўзи пайдо боғлиқ қуйидаги сўз ва ибораларда
бўлган. Худди шунингдек, рус тили орқали қўлланилади: қадам, қадам ташламоқ,
тана аъзоларининг номларига тааллуқли қадам босмоқ, қадам ранжида қилмоқ,
бўлган баъзи бир атамалар ҳозирда қадами қутлуғ келмоқ…
ўзларининг форсча ёки арабча Тадқиқотлар шуни кўрсатадики,
муқобиллари билан ўрин алмашмоқда. тана аъзоларига оид олинма сўзларнинг
Бунга мисол сифатида “ручка” сўзини ўзбек тили луғат бойлигига кириб
олишимиз мумкин. Бу сўз ҳам рус тилидан келишида энг аввало қўшни халқларнинг,
олинган бўлиб, қўл ҳаракати билан хусусан, азал-азалдан туркий қабилалар
бевосита боғлиқ бўлган икки маънони билан ёнма-ён яшаб келиб, деярли бир хил
англатган, яъни ручка – ёзув қуроли ҳамда маданиятга, анъаналар ва урф-одатларга
эшик ва деразаларнинг тутқичи. Бу эга бўлган форс-тожик тилида гаплашувчи
сўзнинг “ёзув қуроли” маъноси ҳозирга кишилар билан бўлган маданий-иқтисодий
қадар нутқимизда ишлатилмоқда. Мазкур алоқаларнинг таъсири кучлидир. Форс-
сўзнинг иккинчи маъноси эса тожик тилларидаги сўзларнинг ўзбек
мустақиллигимиздан сўнг ўзининг форсча тилига бутунлай уйғунлашиб кетиши тана
муқобили асосида ҳосил қилинган “даста”, қисмларининг номларига оид қуйидаги
“дастак” сўзлари билан ўрин алмашди. мисолларда ўз аксини топгандир.
Шу билан бирга қадимги лотин ва Олимларимиз маҳаллий аҳолининг
грек тилларидаги тана аъзоларининг минтақавий, ҳудудий жойлашувига
номларидан келиб чиққан ва ҳозирда нисбатан ёндашиб, форс-тожик тилидан
тиббиётшунослик ва машинасозликка оид ўзбек тилига кириб келган сўзлар бошқа
атамалар сифатида қўлланилаётган тилларга қараганда нисбатан кўп
қуйидаги бирликларни ҳам эътироф этиб эканлигини аниқлашган. Жумладан,
ўтишимиз лозим: Ғ.Абдураҳмонов, С.Мамажоновлар “Ўрта
корпус (лотинча: cоrpus– тана); Осиёда қадимги даврларда яшаган
массагет, скиф (сак) ва суғд қабилалари
56
