Page 7 - 4-2019

Хорижий филология №4, 2019 йил

ekspressiv jihatlardan sug‘orilgan nutqning mulohazalarida ko‘rishimiz mumkin. Olima
semantik-sintaktik birligini tushunmoq kerak. sintagmani faqat semantik va intonatsion
Bundan tashqari, V.V.Vinogradov sintagmani birlik deb emas, balki struktur-sintaktik birlik
stilistik sintaksisning birligi deb ham aytadi deb ham tushunmoq kerakligini ta’kidlaydi
[4,211]. Bunday vaziyat, albatta, masala [6]. Bunda, albatta, L.V.Sherbaning ta’limoti
tavsifini chalkashtirib yuborishi aniq. ta’siri borligi kuzatiladi.
V.V.Vinogradov L.V.Sherbaning Ammo yuqoridagilar bilan bir qatorda
sintagma haqidagi ta’limotiga barcha shuni ham aytish lozimki, so‘nggi yillarda rus
tilshunoslar asoslanishi lozimligini ham tilshunosligida L.V.Sherbaning sintagma
aytdiki, bu narsa sobiq Ittifoq davrida haqidagi ta’limotiga tanqidiy
tilshunoslarning o‘z fikr va mulohazalarini yondashilayotganini ham ko‘ramiz.
erkin aytishlariga yo‘l qo‘ymadi. Ammo M.I.Olevskayaning ilmiy izlanishlarida
shunday bo‘lishiga qaramay, Ittifoq davrida L.V.Sherba sintagma xususidagi
ham tilshunoslar o‘z fikrlarini qaysidir mulohazalarini berishda masala tavsifiga
darajada ayta oldilar. Fikr isbotini jiddiy yondashmaganligi aytiladi. Agar
A.G‘.G‘ulomovning quyidagi so‘zlarida L.V.Sherba sintagmani ritmik guruh bilan
ko‘rishimiz mumkin: «Sintagma grammatik- tenglashtiradigan bo‘lsa, u holda yo ritmik
semantik yaxlitlikni ko‘rsatuvchi fonetik guruh, yoxud sintagma terminlarining birini
birlikdir. Demak, sintagma ikki qisqa pauza qo‘llashi lozim bo‘lganligi alohida
orasidagi nutqiy element – eng sodda ta’kidlanadi. L.V.Sherba fransuz tilshunosi
sintaktik parchadir. Bu jihatdan M.Grammon fikriga qo‘shilib sintagmani
qaraganimizda, gap bir tugal sintagmali yoki fonetik hodisa deb atagan bo‘lsa, bugungi
bir necha sintagmali bo‘ladi. Sintagma bir fransuz tilshunoslari (masalan, F.Karton) uni
necha so‘zli va bir so‘zli bo‘ladi. qat’iy ravishda sintaktik hodisa deb
…Sintagmaning grammatik strukturasi o‘rganmoqdalar [7,605].
aniqlovchi+aniqlanmish formasida bo‘ladi» Darhaqiqat, sintagma sintaktik
[5,23-24]. hodisadir. U nutqning eng kichik birligi
Bu o‘rinda A.G‘ulomov sintagmani, sifatida faoliyat ko‘rsatib, nutq jarayonida
garchi fonetik birlik tushunchasidan uning komponentlarining sintagmatik
foydalangan bo‘lsa-da, F.de Sossyur ta’limoti munosabatga kirishuvi uchun asos vazifasini
asosida ta’riflaganini ko‘ramiz. Darhaqiqat, bajaradi. Y.I.Shutova sintagmani nutqning
sintagma bir so‘zli (belbog‘), so‘z birikmasi bazal strukturasi sifatida tushunadi va bu
qolipida bir necha so‘zli (paxta maydoni), gap haqda quyidagilarni alohida ta’kidlaydi:
qolipli (dars boshlandi) va hatto murakkab «…это базисная структурная ячейка,
sintaktik qurilma qolipli (Bahor молeкула синтаксиса» [9,51].
kelgach,gullar ochildi) bo‘lishi mumkinligi Mazkur fikr bilan to‘liq qo‘shilish
haqida F.de Sossyur dastlab ma’lumot mumkin, zotan, ana shu kichik birlik asosida
bergandi. Ayni paytda berilgan misollarning butun bir matn komponentlari sintagmatik
barchasida ularning komponentlari o‘rtasida munosabat tashkil etadi. Boshqacha aytganda,
aniqlovchi-aniqlanmish munosabati sintagma – bu struktur-mazmuniy jihatdan
shakllanmoqda. yaxlit holdagi birlik bo‘lib, nutq jarayonida
Ana shuning o‘zi ham sintagmaning so‘zlarning o‘zaro bog‘lanishiga zamin
fonetik hodisa emas, balki sintaktik hodisa yaratadi.
ekanligidan dalolat beradi. Zotan, Y.I.Shutova ta’biri bilan aytganda, gap
sintagmaning lingvistik maqomini izohlashda tarkibida qo‘llanilgan sintagma «davlat
hech qanday fonetik hodisaga murojaat ichidagi davlat»ga qiyoslanishi mumkin. Shu
etishga ehtiyoj sezilmaydi. Biroq ba’zi bois u nutq jarayonida o‘zgarmaydi. Masalan,
tilshunoslar tadqiqot ishlarida bu o‘rinda ingliz tilidagi my brother sintagmasini
fonetik va grammatik qoidalar qorishtirib olaylik: My brother lives in London; This is
yuborilmoqda. Masalan, buning dalilini my brother; I gave my brother an apple.
O.S.Radionovaning sintagma haqidagi Bunda turli xil gaplar sathida ham my brother

6