Page 9 - 4-2019

Хорижий филология №4, 2019 йил

ЛЕКСИК СИСТЕМ СИФАТИДА СЎЗЛАРНИ ГУРУҲЛАРГА АЖРАТИБ
ЎРГАНИШДА ҚЎЛЛАНИЛГАН АТАМАЛАР ТАЛҚИНИ

Усмон Санақулов СамДУ профессори,
Ғолибжон Нуралиев СамДУ тадқиқотчиси

Калит сўзлар: Лексика, система, гуруҳ, тил бирликлари, майдон, қатлам, пласт
(қатлам), слой (қават), тюркизм, элемент, фонд (қадимий фонд, ижтимоий фонд).

Лексикани система сифатида Тилшуносликда сўзларни маълум
ўрганишнинг тўғри йўли сўзларни маълум гуруҳларга ажратишда лексик қатлам
гуруҳларга ажратиб таҳлил этиш тушунчаси ва термини кенг ўрин олган.
ҳисобланади (4.34-б.). Бунда лингвистика Ўзбек тилшунослигида луғавий қатлам, шу
фанига систем тилшуносликнинг кириб жумладан, терминологик тизимлар ҳам
келиши муҳим роль ўйнаганидек, нафақат маънавий-мазмуний, шунингдек,
лексикология соҳасининг фан сифатида мавзуий гуруҳларга ажратиш нуқтаи
шаклланиши ва тараққиёти систем- назаридан ҳам ўрганилади. Шунингдек,
структур тилшуносликнинг ривожи учун айрим соҳавий терминологик тизимлар
пойдевор яратди. тадқиқ этилади. Аммо тилшуносликда бир
Тил бирликлари, жумладан, унинг томондан қатлам ҳодисасини аниқ ва
лексик гуруҳлари ҳам система, структура изчил тушуниш борасида, иккинчидан бу
ва меъёр ёки нормаларининг диалектик тушунчани ифода қилувчи қатлам
муносабати асосида юзага келади. Бунда терминини системали қўллашда бир
система элементларининг яхлит хиллик йўқ.
мажмуидан, структура эса шу мажмуанинг Тилшунос Э.Бегматов ўз ишида
ички тузилишидан иборат бўлади. тилнинг лексик қатламлари ҳақида махсус
Бинобарин, тил ҳодисаларини систем- фикр юритиб, кўпгина тадқиқотларда
структур аклоқасида ўрганиш, қатлам ҳодисасига муносабат ва қатлам
биринчидан, система ташкил қилувчи терминини қўллаш борасида муҳим
элементлар йиғиндисини белгилаш ва, фикрлар баён этган. Масалан:
иккинчидан, мазкур элементлар орасидаги 1. Баъзи олимлар тилшуносликда
ички муносабат ва алоқаларни аниқлаш, лексик қатлам деб луғавий ҳодисаларни
уларнинг ўзаро поғонали (иерархик) таҳлил қиладилар, аммо уни фақат қатлам
жойлашиши ҳамда бир элементнинг ёки луғавий қатлам деб атамайдилар,
иккинчи элементдан ҳосил бўлиш балки бир қатор ишларда бошқа бир
йўлларини очиб беришни тақозо этади (5. терминни ҳам қўллайдилар. Бундай ҳолат,
15-б.). Буни тил лексикасидаги сўзларни яъни сўзларни маълум гуруҳларга
маълум гуруҳларга ажратиб ўрганишда ажратиб таҳлил қилишда луғавий қатлам
кузатиш мумкин. термини ўрнида турлича атамалар
Айтиш жоизки, тил лексикасида қўлланиши нафақат ўзбек тилидагина
сўзларни маълум гуруҳларга ажратиб эмас, балки, умумтилшунослик
ўрганишда тилшуносликда турли хил доирасидаги ишларда ҳам мавжуд.
тушунча ва атамалар қўлланилиб 2. Кўпгина тилшунослар лексик
келинаётганини кузатиш мумкин. Булар қатлам ёки луғавий қатлам тушунчаси ва
орасида кенг қўлланилаётгани лексик терминидан кенг фойдаланадилар. Аммо
қатлам ва лексик майдон терминларидир. бу термин билан бир вақтнинг ўзида турли
Шунингдек, бу терминлар ўрнида ҳар хил ҳодисалар номланади (4. 34-47-бб.).
атамалар қўлланиш ҳоллари ҳам мавжуд. Луғавий қатламлар ҳақидаги илмий
Шунинг учун бу масалада баъзи бир фикр- тушунчанинг ўзбек тилшунослигида юзага
мулоҳазаларни баён этиш ўринли. келишида рус тилшуносларининг бу

8