Page 10 - 4-2019

Хорижий филология №4, 2019 йил

масалага оид қарашлари муҳим роль форсча сўзлар, арабча сўзлар
ўйнади. Тилшуносликда қатлам тушунчаси терминларидан фойдаланган. Баъзан эса
ва терминидан фойдаланиш бўйича лексик элемент термини қўллаган.(13. 164-
юқорида қайд этилган ҳоллар рус 188-б.) Лекин, у ўз тадқиқотларида лексик
тилшунослигида ҳам мавжуд. Рус қатламлар, форсий ва арабий сўзлар
тилшунослигида (туркологияда ҳам) қатлами, арабча сўзлар қатлами,
қатлам деб юритилувчи тушунчалар интернационал сўзлар қатлами, асосий
ҳақида фикр юритилганда турлича лексик қатламларда юз берган
атамалардан фойдаланилган. М.И.Фомина ўзгаришлар ҳақида фикр юритиб, қатлам
турли луғавий қатламларга мансуб терминидан ҳам фойдаланганини кузатиш
тушунчаларни “сўзларнинг генетик мумкин (13.186-188-бб.).
группаси” деб номлайди. Рус тилидаги Кузатишлар шуни кўрсатадики,
қатлам тушунчаси туркий, умуман, ўзбек тилшунослигида қатлам, лексик
бошқатиллар лексикасидаги сўзларни қатлам термини кенг ишлатила бошланган.
гуруҳларга ажратишда қўлланганини Аммо қатлам тушунчаси сўзларнинг
кузатиш мумкин. Рус тилида ёзилган маълум бир ижтимоий ёки нутқий
ишларнинг кўпида ўзлашма сўзи турли гуруҳларига хос маъноларда ҳам
терминлар билан юритилади. Пласт қўлланилади. Я.Пинхасов қатлам термини
(қатлам), слой (қават), тюркская билан сўзларнинг социал-диалектал
лексика, тюркизм, тюркские названия гуруҳларини тавсифласа, (14. 50-б.)
(11. № 4, стр.14.) слова (2. № 6, стр.69- Ш.Раҳматуллаев қатлам терминини
79.), элемент (12. № 6, стр.118.), сўзларнинг ижтимоий тармоқларига хос
тюркские лексические элементы, гуруҳларини аташ учун қўллаган (15. 47-
тюркский элемент, турецские 50-бб.).
заимствования, фонд (қадимий фонд, Шунингдек, сўзлар услубий
ижтимоий фонд) кабилар. Бу тармоқланиш хусусиятларига кўра ҳам
терминларни қўллашда ҳар бир муаллиф маълум қатламларга ажратилган. Бунда
ўз нуқтаи назаридан иш тутган. луғавий бирликлар муайян нутқ
Умуман, қатлам тушунчасини турли кўринишларига хосланганлигига кўра икки
маънода тушуниш ва ноизчил қўллаш рус қатламга бўлинган: умумнутқ қатлами ва
тилшунослигида кенг тарқалган. Баъзи хосланган қатлам (15. 63-бет.).
ишларда қатлам термини тушунчаси Х.Дониёров қатлам терминини услублар
разряд, группа, актив запас терминлари тавсифида қўллайди. Унда лексик-
билан ҳам қўлланган. Баъзан рус тили стилистик қатламлар таҳлил этилади (7.
лексикасини стилистик нуқтаи назардан 78-б.). Академик А. Хожиев ўзбек тили
таҳлил қилинишида ҳам қатлам термини лексикасидаги ўз қатлам ва ўзлашган
қўлланган ва қатлам тушунчасига қатламлар ва ўзбек тилининг ўзига хос
атрофлича таъриф беришга ҳаракат лексик қатламлари ҳақида фикр юритганда
қилингани ҳам диққатга молик (3. стр. 229, қатлам терминидан фойдаланган ҳамда бу
233, 238). терминдан сўзларни тарихий-функционал
Ўзбек тилшунослигида илк бор гуруҳларга ажратиш учун ҳам
қатлам тушунчаси В.В. Решетов ва А. К фойдаланади (13. 120, 121,124, 127-бб.).
Боровковларнинг тадқиқотларида Ш.Шоабдураҳмоновнинг ишларида
қўлланган. қатлам термини сўзларнинг активлик ва
Ўзбек тилшунослигидаги ишларда, пассивлик гуруҳларга ажратиш учун
масалан, Фахри Камолнинг ўзбек тили қўлланган. Умуман, Ш.Шоабдураҳмонов
лексикасига бағишланган ишларида тил ўз тадқиқотида ўзбек тилидаги сўзларни уч
луғавий бойлиги ҳисобланган сўзларни қатламга ажратган: 1) адабий тил билан
гуруҳларга луғавий қатлам терминидан шевалар учун умумий бўлган лексик
фойдаланишдан қочиб, дастлаб маълум қатлам; 2) бир шеванинг ўзигагина хос
бир тилдан ўзлашган, аниқроғи тожикча-

9