Page 12 - 4-2019

Хорижий филология №4, 2019 йил

интернационал сўзлар қатлами, туб пласт сўзи ўзбек тилида асосан: 1.
туркий лексик қатлам, туркий лексик қатлам, қават маъносида таржима
қатлам, ўзлаштирилган лексик қатлам, қилинган ва пласт почвы-тупроқ (ер)
ўз қатлам, ўзлашма қатлам. Сўзларнинг қатлами; угольный пласт-кўмир қатлами;
пайдо бўлиш даврига кўра белгиланувчи 2. Пласт-қатлам, тўда, группа; пласт новых
гуруҳлари ҳам қатлам деб юритилади: энг словарных заимствований – янги
қадимий қатлам, кейинчалик пайдо ўзлаштирма сўзлар қатлами (9. 62-б.) каби.
бўлган қатлам каби. Слой термини ҳам ўзбек тилига асосан
Олимнинг фикрича, бундай луғавий қатлам, қат, қават маъноларида
ҳодисаларнинг ҳаммасини бирдек луғавий таржима қилинган, шу билан
қатлам деб қараб бўлмайди. Чунки луғавий биргаликда; слой глины, слой льда,
қатламлар ўзбек тили лексикасида муайян толстый слой краски, верхние слои
мавқега эга бўлган, ҳажм жиҳатдан атмосферы, широкие слои населения
салмоқли микдорни ташкил этувчи сўзлар тарзида қўлланилган шакллари эса- лой
гуруҳидир. Луғавий қатламлар қатлами, муз қатлами, қалин бўёқ қатлами,
дейилганида турли генетик манбага атмосферанинг юқори қатламлари,
мансуб, муайян миқдорга эга бўлган аҳолининг кенг табақалари маъноларида
сўзларнинг турли тарихий даврларда тил ҳам изоҳланган.
лексик системасида қатламланиши Кўринадики, қатлам термини
(қаватланиши) кўзда тутилади. Ушбу билан маълум қатламларни, қаватларни
хулосага қўшилиш мумкин. Лекин олим ташкил этган ҳосилалар номланади.
луғавий қатламни белгилашда ундаги «Ўзбек совет энциклопедияси»да қатлам
сўзларнинг миқдорини ҳисобга олиш геология термини сифатида изоҳланади:
лозим деган фикрни айтади. Масалан, Қатлам (геологияда) чўкинди тоғ
ўзбек тилида кадимий суғд, қадимий жинслари жойлашиши (кетма-кет
санскрит, қадимий грек тилига хос баъзи ётқизилиши)нинг асосий шакли. Қатлам
сўзлар учрайди. Аммо улар сон жиҳатдан таркиби бир хил бўлиб, бир-бирига деярли
унчалик кўп эмас. Бу сўзларни ҳам параллель юзалар билан чегараланади (16.
мустақил луғавий қатлам дейиш 43-б.). Демак, қатлам (пласт ёки слой)
мумкинми? Бизнингча, бундай луғавий термини асл маъносида бирининг юзасига
ҳодисаларни луғавий қатлам эмас, лексик иккинчиси параллел равишда (устма-уст
элементлар деб номлаш мақсадга ёки қаватма-қават жойлашиш), қават
мувофиқ. Шунингдек, олим турли (қатлам) ланган ҳосилаларни ифодалайди.
даврларда ўзбек тили лексикасига кириб Демак, тил лесикасидаги сўзлар
ўзлашган сўзлар гуруҳини шартли миқдоридан қатъи назар барчаси
равишда луғавий қатлам деб қарайди (4. параллель равишда тилнинг лексик
44-47-б.). қаватида (қатламида) жойлашиб, умумий
Бизнингча, ўзбек тили лексикасида қатламни ташкил этади, аммо улар
мавжуд бўлган барча сўзлар лексик семантик маъноларига кўра луғавий
қатламни ташкил этади. Буни қатлам бирликларни ташкил этади. Э.Бегматов
атамасининг луғавий маъносидан ҳам айтганидек, ўзбек тили лексикасидаги
англаш мумкин. Чунончи, қатлам сўзларни тарихий-этимологик гуруҳларга
терминининг луғавий маъносига татбиқ этиш мумкин. Қатлам тушунчаси
эътиборни жалб этайлик. Аслида бу асосан луғавий қатлам ҳодисаси учун
тушунча ва атама рус тилшунослигидан хосдир. Бу тушунча ва термин
таржима асосида ўзбек тилига кириб тилшуносликнинг бошқа соҳаларининг
келган. Масалан, ўзбек тилида лингвистик асосий моҳиятини ифодаламаса-да, улар
термин маъносида ишлатилаётган қатлам учун ҳам шартли равишда қўллаш мумкин.
сўзи рус тилидаги пласт ёки слой Умуман айтганда, ҳозиргача
сўзларининг ўзбекча таржимасидир. тилшуносликда бу терминни қўллашда
Дарҳақиқат, “Русча-ўзбекча луғат”да изчиллик йўқ. Шунинг учун

11