Page 11 - 4-2019

Хорижий филология №4, 2019 йил

бўлган лексик қатлам; 3) ўзбек тилидаги юритилади: ижтимоий-диалектал
традицион лексик қатлам. қатламлар, диалектал сўзлар қатлами
Баъзи ишларда қатлам термини каби.
ҳарбий соҳада ва касб-ҳунарнинг турли Сўзларнинг диахроник ва
тармоқларига оид сўзларни тавсифлашда синхроник жиҳатдан функционал
қўлланилган. И.Расулов қатлам терминини гуруҳлари қатлам деб юритилади:
ҳарбий соҳага хос сўзлар маъносида замонавий қатлам; эски ва замонавий
ишлатса, Н. Мирзаев ва Т. қатлам; эски сўзлар қатлами ва янги
Турсуноваларнинг ишларида этнографик сўзлар қатлами каби.
лексик қатламни, этнографик Сўзларнинг қўлланишига кўра
лексиканинг қадимий традицион актив ёки пассив бўлган гуруҳлари ҳам
қатламлари таҳлилида қўллайдилар. қатлам деб номланади: актив сўзлар
А.Д. Ўразбоев “Огаҳийнинг “Риёз қатлами, пассив сўзлар қатлами каби.
уд-давла”асарида ижтимоий-сиёсий Сўзларнинг услубий дифференциал
лексика” номли номзодлик гуруҳлари ҳам қатлам деб аталади:
диссертациясида асардаги ижтимоий- умумнутқ қатлами ва хосланган қатлам
сиёсий лексиканинг мавзуий-семантик каби.
гуруҳларини белгилашда луғавий қатлам Сўзларнинг адабий тил ва шевалар
терминидан фойдаланган. доирасидаги гуруҳлари, шунингдеқ
Г.Муҳаммаджонова ўз ишида шевалараро ёки бир шева учунгина хос
қатлам терминидан изчил фойдаланмаган гуруҳлари ҳам қатлам деб юритилади:
бўлса-да ҳамда қатлам тушунчаси ва уни адабий тилга хос қатлам, ўзбек адабий
ифода этувчи қатлам терминининг тили ва шевалари учун умумий бўлган
моҳиятига тўхталмаса-да, умумтуркий лексик қатлам, барча ўзбек шевалари
лексик қатлам ва бошқа қатламлар ҳақида учун умумий бўлган қатлам, бир
фикр юритган. Баъзи ишларда қатлам шеванинг ўзигагина хос бўлган лексик
тушунчаси сарлавҳаларда ҳам чиқарилган қатлам каби.
(4. 6-126-бб.). Сўзларнинг нормативлиги, яъни
К.Юсупов “Ўзбек адабий тилининг тарихийлигига кўра гуруҳлари ҳам қатлам
лексик, семантик ва стилистик деб номланади: традицион лексик
хусусиятлари” номли китобида ҳам қатлам, қадимий традицион қатлам
қатлам терминини қўллаган, аммо каби.
сўзларнинг тил луғат составидаги тарихий- Сўзларнинг муайян соҳаларга,
этимологик гуруҳлардан баъзилари масалан, касб-ҳунар соҳасига оид
“озарбайжонча-туркча сўзлар”, гуруҳлари ҳам қатлам деб юритилади:
“арабизмлар”, “форсча-тожикча сўзлар” ҳарбий қатлам, этнографик лексика
шаклларда гуруҳларга ажратилган. қатлами ёки этнографик қатлам, касб-
А.Х.Тўрахожаева номзодлик ҳунар тармоқларига оид лексик қатлам
диссертациясининг биринчи бобида каби.
қатлам терминини ҳам қўллаш билан Сўзларнинг маълум стиль ёки турли
биргаликда (“Ижтимоий-сиёсий қатламга стилларга хосланган гуруҳлари ҳам қатлам
мансуб янги ясамаларнинг вужудга деб номланади: стилистик қатламлар,
келиши” каби), майдон атамасидан кенг лексик-стилистик қатламлар,
фойдаланган. лексиканинг экспрессив-стилистик
Демак, тилшуносликда қатлам қатламлари, стилистик буёқдор
тушунчаси турлича талқин этилган ва қатламлар, тилнинг стилистик
шунга кўра қатлам термини турли қатламлари каби.
маъноларда қўлланилган. Бу ҳолни Э. Сўзларнинг тил луғат составидаги
Бегматов қуйидагича ҳулосалайди: тарихий-этимологик гуруҳлари ҳам қатлам
“1. Сўзларнинг ижтимоий деб юритилади: форсий ва арабий сўзлар
дифференциал гуруҳлари қатлам деб қатлами, арабча сўзлар қатлами, русча-

10