Page 56 - 1-2016

Хорижий филология. №1, 2016 йил

ифодаланаѐтган у нарсанинг белгиси яхлит терминга ―қўшма термин"
шундоққина ифодаланиб туради, улар бирикмасини қўллаш мақсадга
билишсизликдан билиш сари ҳаракат мувофиқдир"[14,47]. Бунда
жараѐнида ижтимоий маълумотларни В.В.Виноградовнинг ―сўз ясаш‖ соҳасида
мустаҳкамлашда "сўздан иборат тўсиқни тилнинг ички ривожланиш қонунлари,
ошиб ўтишга ѐрдам беради" деган фикрига айниқса яққол кўринади. Янги сўзларнинг
методологик асос сифатида таянади [2, 97]. ясалиши тилда аллақачон барқарорлашган
Олим синтактик усул билан ҳосил бўлган ѐки янги ўзакларнинг ажралиши ва янги
техник терминларни от+от, нисбий аффиксал унсурларнинг қўлланилиши
сифат+от, сифатдош+от, жараѐн билан, шунингдек, сўз ясаш системасининг
номи+от типидаги кўринишларга бўлади. ривожланиши ва такомиллашуви билан
От+от типидаги терминларни I тип боғлиқ ҳолда янгидан вужудга келаѐтган
изофали, II тип изофали, III тип изофали моделлар ҳамда сўз ясаш типлари бўйича
турларга ажратади. Тилшунос бу амалга ошади" [3, 155] деган методологик
терминларни ясалиш жиҳатидан синтактик табиатли фикрига таянган ҳолда иш тутади.
усул билан ясалган ва тузилиш жиҳатдан Шу билан биргаликда, Н.Қосимов қўшма
қўшма терминлар номи билан атайди [2, терминларнинг қўшма сўзлардан айрим
148]. жиҳатлари билан фарқланишини ҳам
Р.Дониѐровнинг юқоридаги таъкидлайди. "Масалан, қўшма сўзлар
таснифларида айрим эътиборга молик барча мустақил сўз туркумлари доирасида
жиҳатлар кўзга ташланади. Биринчидан, у амал қилиши мумкин. Қўшма терминлар
синтактик усул билан ясалган терминлар эса асосан от туркуми доирасида амал
сирасида феъл туркумига мансубларини қилади, қўшма сифатлар фақат
ажратмайди. Иккинчидан, олим айрим терминэлемент, яъни бирикма терминнинг
синтактик усул билан ҳосил бўлган аниқловчи компоненти сифатидагина
терминларнинг қолипларини морфологик қаралади. Бу ерда шуни қайд этиш керакки,
(масалан, от+от типидаги), баъзиларини отдан бошқа сўз туркумларининг термин
семантик (жараѐн номи+от) асосда бўла олиши потенциал бўлиб, улар айрим
белгилайди. олинган ҳолда термин бўла олмайди.
Умуман олганда, тилшунос Уларнинг терминологик характери
Р.Дониѐров терминларни тузилиш контекстда аниқланади, масалан, феъллар
жиҳатидан содда ва қўшма турларга бирикмалар таркибида ҳам термин бўла
ажратади. олмайди [14, 48]. Бунда олим қатор
Тилшунос Н.Қосимов "Ўзбек тили олимларнинг фикрларига методологик
илмий-техникавий терминологияси асос сифатида таяниб, тадқиқотчиларнинг
масалалари" (Сўз ўзлаштириш ва мулоҳазаларини "улар фақат
аффиксация масалалари) асарида бирдан терминларнинг нутқий субститутларидир,
ортиқ компонентли терминларни қўшма, фикрни ифодалаш воситаларидир, бироқ
жуфт ва гибрид турларга ажратади. "Ўзбек воқеа-ҳодисаларнинг номи бўла олмайди"
тили лексикасида илмий-техникавий тарзида умумлаштиради ва уларнинг
тушунчаларни ифодаловчи қўшма ишларига ҳавола беради [7; 8; 17]. Китобда
терминлар салмоқли ўрин эгаллайди... темир йўл, музѐрар, устқурма, беш йиллик,
Умумтилшуносликдаги "қўшма сўзлар" учбурчак, гидролиз, антиоксидловчи,
(собственно-сложнью слова) терминига антикосинус, автобаза, автобензин,
қиѐсан терминологик системалардаги кинокомедия, карбонводород,
худди шу типдаги, яъни икки ва ундан электростанция кабилар қўшма
ортиқ мустақил термин ѐки терминлар сифатида қайд этилади.
терминоэлементларнинг ўзаро қўшилиб Н.Қосимов фикрларига қўшилган ҳолда,
ҳосил қилинган янги лексик бирлик - янги эътироз сифатида феъл терминлар ҳам
55