Page 58 - 1-2016
P. 58

Хорижий филология.  №1, 2016 йил




            структурасига кўра дастлаб тўрт йирик               тагтиралма,  девустун,  аетотранспорт,
            гуруҳга ажратишни маъкул кўрамиз: -                 автойўл, автойўлсозлик, йўлсоз каби.
                        а) содда терминлар;                           Жуфт  терминлар.  Жуфт  терминлар
                        б)  қўшма терминлар;                    автойўлсозлик  атамалари  тизимида  кам
                        в)  жуфт терминлар;                     учраши  маълум  бўлди.  Улардан  айрим
                        в) бирикма терминлар.                   мисоллар  келтирамиз:  битумли-грунтли,
                        Содда     терминлар.       Содда        цемент-тупроқли,            шлак-тупроқли,
            терминлар  бир  ўзакли  бўлиб,  уларда              қатрон-бетонли,       қум-асфалът-бетонли
            шаклий-маъновий          яхлитлик       кўзга       каби.
            ташланади.        Мисоллар:        бурғилаш,              Бирикма терминлар. Айтилганидек,
            шиббалаш,  сачратмоқ,  қирқиш,  чопиш,              барча  терминосистемаларда  бирикмали
            планировка,  планировкалаш,  режалали,              терминлар  миқдорининг  устуворлигини
            бўлиш, майдалаш,шоссе, штир, активатор              кузатиш  мумкин.  Бу  ҳолат  автойўлсозлик
            (кимѐвий  реакцияни  тезлаштирувчи  ва              терминосистемасига  ҳам  бирдай  дахлдор
            ферментларнинг  таъсирини  кучайтирувчи             дейиш мумкин.
            модда),  присадки  (қўшимчалар),  пушонка                       Бирикма     терминлар,    бошқа
            (сўндирилган     оҳак    кукуни),    кипелка        мураккаб  лексемалар  каби  бирдан  ортиқ
            (сўндирилмаган         оҳак      (қайнатма),        лексик  бирлик  (ўзак)  лардан  ташкил
            портландцемент,  цемент,  антисептик,               топади ва кўп ҳолларда бирикма ҳолатида
            арматура, чувиқ, гидроизол, изол, мастика           бўлади.  Мисоллар:  ѐй  биссектрисаси,
            кабилар  фикримизнинг  далилидир.Содда              ѐйлар    орасидаги     тўгри    чизиқ,   йўл
            терминларнинг           от        туркумига         қопламаси,  йўл  пойи,  йўл  четидаги  ариқ
            мансубларининг        аксарияти     ўзлашма         (кювет),  клотоид  ѐй,  пландаги  эгрилик
            қатламга  мансуб  бўлиб,  асосан  феъл              чизиғи,  ѐрдамчи  ѐй,  вертикал  бўйлама
            туркумига  мансубларигина  ўз  қатлам               кесим  юзидаги  ѐй  (чизиқ  кривая  в
            бирликларидир.  Бироқ  феъл  термин-                продольном  профиле  (вертикальная)),  бир
            лексемаларнинг  асос  қисмлари  (ўзаклари)          қатор  айланма  эгри  чизиқдан  иборат
            аксар  ҳолларда  ўзлашма  қатламга  оид.            бўлган ѐй (кривая коробовая), айланма эгри
            Демак,  шу  асосда  содда  терминларни              чизиқ (кривая круговая),    асосий      эгри
            дериватив  хусусиятлари  асосида  икки              чизиқ,    ўтувчи    эгри    чизиц    (кривая
            гуруҳга бўлиш мумкин:                               переходная), бир-бирига тескари йўналган
                  а)  содда туб терминлар: сачратмоқ,           ѐйлар  (криво  обратное),  бир  томонлама
            қирқиш,  чопиш,  планировка,  бўлиш,  шоссе,        ѐйлар  (криво  односторонное),  қатнов
            штир,  активатор,  присадки,  пугионка,             қисми қирғоғи (кромка проежей части), йўл
            кипелка,     портландцемент,         цемент,        ѐқаси  (обочина),  қатнов  қисми  (проезжая
            антисептик,  арматура,  чувиқ,  гидроизол,          часть),  йўлнинг  кўндаланг  кесим  юзаси
            изол, мастика каби.                                 (профиль  дороги  поперечньш),  йўлнинг
                  б)  содда       ясама      терминлар:         бўйлама  кесим  юзаси  (профиль  дороги
            асфальтлаш,        бетонлаш,        бетонли,        продольньй) кабилар.
            чувиқли, шиббалаш каби.                                      Бирикмали  терминлар  структур
                  Қўшма         терминлар.        Қўшма         жиҳатдан ўз ўрнида икки узвли, уч узвли,
            терминлар  бирдан  ортиқ  ўзакнинг  тўла-           тўрт узвли, беш узвли ва ҳ. турларга эга.
            тўкис  қўшма  сўзга  айланишидан  ҳосил                      Икки        узвли        мураккаб
            бўлади.      Автойўлсозлик       терминлари         терминлар.       Икки     узвли     бирикма
            тизимида     қўшма      терминлар     кўплаб        терминлар  содда  сўз  бирикмаси  шаклида
            учрайди.  Улардан  айрим  мисоллар  I               бўлиб,  уларда  маъновий  яхлитланиш
            келтирамиз:      қаламтўсин,       сувтўсиқ,        кузатилса-да,     шаклан     ҳоким-тобелик
            пардадевор,     равоққулф,     чоктўлдирма,         муносабати  сезилиб  туради:  таъмир
            қозиқоѐқ,       музкесар,      устўрнатма,          бригадаси,        йўл       ахборотномаси,
                                                           57
   53   54   55   56   57   58   59   60   61   62   63