Page 25 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

Тодоровдан ўзининг фарқини ифодалайди. “равон матн тузилиши сатҳида” лирик
Таъкидлаш лозимки, Ц.Тодоровнинг ўзида поэманинг баъзан фалсафий, баъзида
ҳам адабиѐтни инсоний фаолиятнинг диний матнлар билан ўхшашлигини
бошқа шакллари ва турлари билан кўради, ҳикоячилик насрини эса гоҳ тарих
узвийлаштиришга мойиллик унинг ўз бўйича асарлар, гоҳида эса газета
фикрларига зид келиб, анчайин аниқ мақолалари билан умумлаштиради.
ифодаланади. “Ижтимоий антропология нуқтаи
Масалан, аввал айтиб ўтилганидек, назаридан, адабиѐтнинг роли, эҳтимол, -
адабиѐтнинг хос хусусиятлари тўғрисидаги дейди Тодоров. – кино ѐки театр, умуман
илм сифатида поэтика мавқеи асосланган ҳар қандай рамзий фаолият ролига
20
ўзининг “Поэтика” номли дастурий ўхшашдир”.
эссесидаги хулоса қисмида, Тодоров, бир Ушбу кузатишларнинг барчаси, шу
қарашда, олдин таъкидлаганларининг маънода тўғрики, воқеликни идрок этиш,
ҳаммасини бекор қилувчи мутлақо тушуниш ва акс эттиришнинг бошқа
кутилмаган хулосаларга келади. усуллари олдида бўлганидек, адабиѐтнинг
“Поэтикани ўрганиш объекти адабиѐт олдида ҳам бир хил объектлар туради.
бўлган мустақил фан сифатида қайд Албатта, Ц.Тодоровдек тадқиқотчига
этарканмиз, шу обьектнинг автономлигини собиқ хуштори ўлдирган аѐл ҳақида суд
ҳам фараз қиламиз; агар у тўлақонли хабарлари рукнидаги газета мақоласи
бўлмаганида, поэтиканинг мустақиллиги билан “Қизил ва қора” романи орасида,
хусусида ҳам фикр юритиб бўлмасди. улардаги ўхшашликларга қараганда, анча
Поэтиканинг мустақиллиги адабиѐтнинг жиддий, муҳим фарқлар мавжудлигини
18
автономлигига боғлиқдир. эслатиш ножоиз бўларди.
Дарҳақиқат, структуралистик Адабиѐтни адабиѐт қиладиган
танқиднинг умумий дастлабки нуқтаи билан боғлиқ энг муҳим ва энг мураккаб
назари шунақадек туюлади. Умуман муаммодан бошлаб, Тодоров секин-аста
олганда эса, “автоном” сўзини уни нутқ тузилишининг ва кенгроқ
“мустақиллиқ” ҳамда атрофдагилардан маънода умуман инсоннинг рамзий
ажралганлик (алоҳидалик) сўзларининг фаолиятининг универсал қонуниятларини
синоними деб ҳисобламасак, бу нафақат қидиришга алиштиради. Моҳиятан,
структуралистларнинг нуқтаи назаридир. Тодоров, айни ўринда, маъно-мазмун
Тодоровнинг таъкидлашича, поэтика артикуляциясининг унинг намоѐн бўлиш
илмий мавқеининг мустақиллигини шаклларига боғламаган ҳолда умумий
асослаш учун, дарвоқе олим ўзининг қонуниятларини аниқлашга интиладиган
кўпгина ишларини шунга бағишлаганди – Греймасдан ҳеч қандай фарқ қилмайди.
“адабиѐтнинг ўзига хослиги янада Ўз фикрларига (таъкидларига)
мураккаб “молекуляр”, содда бирликлар яққол қарши чиқиб, Тодоров “адабиѐт
узвийлашуви сатҳида эмас, балки энг тўғрисидаги фан иборасини чалғитувчи
содда “атомий” сатҳда бошланишини хисоблайди ҳамда ўзи ҳозиржавоблик
19
исботлаш” албатта, зарур. билан рад этган аввалги мухолифлари
Адабий матнни ташкил этувчи нуқтаи назарига гўѐ ўтгандек, шундай
гапларнинг бошқа фикр-жумлалар билан ѐзади:
ўхшашлиги сабабли “атомий” сатҳда “Адабиѐт тўғрисида ягона фан
адабиѐтнинг ўзига хослигини аниқлаш мавжуд эмас, чунки адабиѐт, унга турли
Ц.Тодоров учун имконсизлиги маълум нуқтаи назарлардан қаралса, у ѐки бу
бўлади. Бироқ олим ундан ҳам нарига ўтиб гуманитар фан объектининг бир қисми
бўлиб чиқади... Аммо, бошқа томондан,

18 айнан адабиѐт ҳақидаги фан ҳам йўқ,
Қаранг: Todorov Tz. La notion de litterature.- In:
Langue, discours, société. Pour Emile Benveniste. Paris, 1975. p.108
19 Ўша манба, р109 20 Ўша манба, р.109
24