Page 41 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

СОЦИОМАДАНИЙ ВА КОГНИТИВ ПРАГМАЛИНГВИСТИКА
ЙЎНАЛИШЛАРИ

Cафаров Шаҳриѐр,
Самарқанд давлат чет тиллар институти профессори

Калит сўзлар: социо-маданий прагматика, когнитив ѐндашув, прагматик тамойил,
редукционализм, инференция.

Ҳозирги пайтда “прагматика” мослашуви, унинг ҳисобидан бойиши
тушунчасига мурожаат қилмайдиган замирида юзага келади” (Сruse 2000:6).
тадқиқотчи-тилшунос қолмади ҳисоб. Алан Крус, худди бошқа олимлар
Аммо ушбу сўзни қўллашда шунчалик кўп сингари, тил воситаларининг мулоқот
номутаносибликлар юзага келиб улгурди- шароитида қўлланиши, фаоллашувига
ки, баьзан кишида тадқиқотчилар ягона эътибор қаратмоқда. Лисоний
бир тушунча, ходисани назарда шаклларнинг нутқий фаоллашуви эса
тутаѐтганликларига ишониш ҳам қийин. турли омиллар, мулоқот шарт-шароити
Боз устига, охирги 20-30 йил давомида билан боғлиқ ва уларнинг манбаси
прагмалингвистика фани доирасидаги кўпинча тил тизими чегарасидан
изланишлар кўлами кенгайиши ташқарида туради. Жоржиа Грин қайд
натижасида, мустақил мақсадни қўзловчи, этганидек, “Лингвистик прагматика
тадқиқ объектини алоҳида ажратиб олишга когнитив ва бошқа фанларнинг ўзаро
харакат қилаѐтган ва ўз таҳлил кесишув майдонидан ўрин олади. Бу
методларига эга янги йўналишлар пайдо майдонда нафақат тилшунослик, когнитив
бўлиб бораѐтгани кузатилмоқда. психология, маданий антропология ва
Буларнинг барчаси фалсафа (логика, семантика, фаолият
прагмалингвистиканинг мақомини назарияси), балки социология (шахслараро
кўрсатиш, унинг тадқиқ объектини муносабат ва ижтимоий қонун-қоидалар)
аниқлаш (лозим бўлса, чегаралаш) ва ва риторика кабилар учрашади (Green
прагматик таҳлил қайси йўналишда хамда 1996: 1-2).
қай мақсадда кечиши лозимлигини Прагматиканинг бу қадар кенг
белгилаш каби муаммолар долзарблигидан қамровлилиги, турли фан сохалари билан
далолат беради. ҳамкорликни ѐқтириши истеъмолдаги
Бирор бир фан соҳасининг тушунчалар ва терминларнинг
мустақиллигини, унинг илмий мақомини бисѐрлигида ҳам кўринади.
белгилаш учун, даставвал, унинг нима Ҳарҳолда, таъриф-тавсифлардаги
билан машғул бўлишини аниқлаш лозим. турли-туманлик, ѐндашувлардаги
Бу эса, албатта, соҳага берилаѐтган ҳартомонламалик ва бошқа соҳалар билан
таърифда ўз аксини топади. Бинобарин, алоқадорлик қанчалик даражада кенг
прагматикага берилган охирги миқѐсда бўлишига қарамасдан,
таърифлардан бирини оладиган бўлсак, прагмалингвистик изланишлар икки
прагматикани кенг маънода тил воситасига асосий йўналиш доирасида олиб
узатилган ахборот хусисиятлари билан борилаѐтганини сезиш қийин эмас.
қизиқувчи соҳа сифатида қараш мумкин. Булардан биринчиси социо-маданий бўлса,
Лекин ушбу ахборот қўлланилган лисоний иккинчисига когнитив прагматика
шаклларнинг қабул қилинган қоидалар атамасини бериш маъқул кўринади.
асосида шартланганлиги билан эмас, балки Социо-маданий прагматика мулоқот
уларнинг (лисоний шаклларнинг Сафаров кечишининг “ташқи” омиллари, яъни
Ш.С.) умумий маъноларининг контекстга лисоний шакл танловининг турли

40