Page 44 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

йўналтирилган. Бинобарин, Q-principle деб Файласуф Т. Грайс келтирган кичик
аталган тамойилни оладиган бўлсак, унда диалогни олайлик:
сўзловчига нисбатан воқеликка мос Andy: I think we should get a pet
келадиган мавжуд фактларни тўлиқ қамраб “Фикримча, бирор бир уй ҳайвонини
оладиган ахборотни маълум қилиш талаби сақлаш бўлар эди”.
қўйилади. Тингловчи ҳам ахборотнинг Bless: Cats are my favourite animals
тўлиқ ва рост эканлигига ишониши зарур “Мушуклар менинг севимли ҳайвоним”.
(Levinson 2000:114). I-principle атамасини Бесс юқоридаги гапни айтаѐтиб,
олган тамойилда эса “Имкони борича бошқача мазмун ва мақсадни кўзламоқда,
қисқа сўзла” қоидаси устувордир. Камроқ яъни уй ҳайвони сифатида мушукни
лисоний энергия сарфлаш, яъни лисоний сақлаш лозимлигини билдирмоқда.
бирликларни иложи борича кам миқдорда Мазмуннинг бу йўсинда ифодаланиши
қўллаш йўли билин коммуникатив импликатура ѐки тагмаъно ҳодисасининг
мақсадга эришиш ушбу тамойилнинг воқеаланиш намунасидир. Айнан бу
асосида туради. Тингловчи, ўз навбатида, ҳодиса бирор бир лисоний шаклнинг ўзга
қабул қилинаѐтган ахборотни идрокнинг маъно касб этишига манба туғдирувчи
махсус усулларини топган ҳолда янада омиллардан биридир. Масалан, инкор
бойитиши, кенгайтириши мумкин пресуппозициясига ишора қилувчи
(Levinson 2000:114). Равшанки, воситалар айрим турдаги тузилмалар
С.Левинсон таклиф қилаѐтган тамойиллар тартибида қўлланиб, маълум
умумийлик хусусиятига эга, лекин бундай контекстларда тасдиқни ифодалаши
шартлар баъзан мулоқот муҳитининг мумкин. (қаранг: Лутфуллаева 1997:18).
асосий иштирокчиси ва ижрочиси бўлмиш Шунинг билан биргаликда,
шахснинг роли ҳамда имкониятларини импликатуралар турғунлашган ѐки
чегаралаб қўйиш, ҳатто ахборот доиралашган (conventional) ҳамда
мазмунини нотўғри қабул қилиш дискурсив ѐки мулоқот муҳитига оид
ҳолатлари туғилишига сабаб бўлиши (conversational) кўринишларга эгадирлар.
мумкин. Қиѐсланг: She stretched forth a hand to a
Прагматик тамойиллар ҳақида glass about a third filled water, said “Would
гапираѐтиб, импликатуралар назариясини you mind filling that for me again?” Nell
(theory of implicatures) эслатмасликнинг Sims took the glass to the bathroom (W.S.
иложи йўқ. Ушбу назарияни ташвиқот Maugham. The Painted veil).
қилган П.Грайс (grice 1975) икки хил Ушбу парчадаги сўроқ гапи шу
маъно мавжудлигини ўқтирган эди: 1) даражада турғунлашган ѐки қолиплашган -
бевосита маълум қилинаѐтган маъно ва 2) ки, ҳатто унга жавоб бериш ҳам шарт эмас.
назарга тутилаѐтган, яширин маъно. Мулоқот ва нутқий ижод
Сўзловчи нутқида бевосита ифодалаѐтган фаолиятларини тартибга солувчи
маъно, талаффуз қилинаѐтган жумла, тамойилларни ягона бир махраж остида
гапнинг мантиқий мундарижаси – жамлаш имкони йўқмикан?
пропозицияга мос келади. Маълум Мантиқшунос Дан Шпербер ва
қилинаѐтган ахборотнинг қолган қисми Дерде Уилсонлар куйилган саволга
импликатурани, яъни “тагига етиш” ижобий жавоб бериш измидадирлар.
усулида аниқланадиган тагмаънони Уларнинг фикрича, барча тамойил ва
ташкил қилади. коидаларни релевантлик, яъни ўринлилик
Бошқача айтганда, сўзловчи нутқий нуктаи назаридан изоҳлаш ҳамда
актни бажараѐтиб, ундаги сўзлар кўпроқ, бирлаштириш мумкин. Менимча, олимлар
бойроқ маъно ифода этишини «улуғлашаѐтган» тамойил
режалаштиради. коммуникациядан кўра кўпрок тафаккур
фаолиятига оид, чунки ушбу фаолият

43