Page 43 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

Алоҳида бир лисоний маданиятга хос муносабатларни тартибга солиш,
бўлган ҳамда унинг вакиллари мулоқотида бошқариб бориш имкониятига эгадирлар.
учрайдиган прагматик фарқларни ўз- Маълум муҳитда содир бўладиган
ўзидан пайдо бўладиган, қандайдир коммуникатив ҳатти-ҳаракатлар ҳақидаги
тартиботсиз фарқлар ѐки нуқсонлар маълумотларни тўплаш ва таҳлил қилиш
кўринишида талқин қилиш катта меъѐрлар, қоидаларни аниқлаш имконини
методологик хатога сабаб яратади. Зеро, берса-да, бироқ бу меъѐрлар бўлажак
ягона бир тилда сўзловчилар ушбу тилдан фаолият, ҳаракатнинг қандай кечишини
маълум мулоқот муҳитларида бир хилда ҳар доим ҳам олдиндан белгиланишига
фойдаланиши ҳақидаги фикр ва шу йўл бермайди.
йўсинда тилни бир хил ва биртекис Когнитив ѐндашув, ўз навбатида,
тузилишдаги тизим сифатида қабул прагматикага бошқача мундарижа ва
қилиниши редукционизмнинг яққол кўриниш бағишлайди. Бундай ѐндашувда
намунасидир. бутун тизимга хос ҳаракатларни
Аслини олганда, ягона бир таъминловчи тамойиллар аниқланади. Шу
маданият доирасида бир хил турдаги жумладан, тилдан фойдаланиш ва лисоний
коммуникатив меъѐр, қоидаларнинг амал ҳаракатларни тушуниш тамойиллари
қилишини тасаввур қилишнинг ўзи қийин қаторини белгилаш борасида анчагина
масала. Баъзи адабиѐтларда қайд қилинган ишлар амалга оширилди. Мантиқшунос
«маданият - коммуникациядир, Пол Грайс когнитив прагматиканинг
коммуникация эса - маданият» қабилидаги асосчиларидан бири ҳисобланади. Буни
фикрлар эскириб бўлди. Бу икки ҳодиса биз унинг “ўзаро ҳамкорлик тамойили” да
бир-бирини биртекисда такрорлай (Сooperative Principle) кўрамиз:
олмайди, улар ўзаро боғлиқликка нисбатан “Мулоқотга қўшаѐтган ҳиссангиз талаб
икки хилдаги нуқтаи назар ва қилинганидек яъни у юзага келаѐтганида
воқеланишдир. Маданият ҳақида сўз белгиланган мақсад сиз иштирок этаѐтган
кетганда диққат структурага қаратилса, суҳбат йўналишига мос келиши керак ”
коммуникация шу структурадаги (Grice 1989:26).
жараѐндир. Маданият умумий қобилият Ушбу тамойил оқилоналикнинг
тизими сифатида тасаввур қилинадиган умумий қонуниятлари намунаси бўлиб,
бўлса, унинг фаоллашув қоидалари унинг қатъийлиги эса инсон ҳатти-
маълум жамоа аъзоларининг «жамоавий ҳаракатларига таъсир кўрсатувчи бошқа
ўйин»га иштирокини назоратга олувчи қоидалардан фарқини таъминлайди.
меъѐрлар мажмуасидан ўрин олади. Айтиш жоизки, ўз фикрини маълум
Иштирокчилар ўйин давомида маълум қилиш ва мулоқот юритиш тамойиллари
қолиплар асосида юзага келаѐтган Кайковус, Ҳусайн Воиз Кошифий,
қоидаларга беихтиѐр амал қилишга Фаридуддин Атор, Алишер Навоий каби
мажбурдирлар. Лекин бирор бир шахс у Шарқ мутафаккирлари яратган асарлар,
ѐки бу маданиятни тўлиқ, унинг барча пандномаларда санаб ўтилган ва уларни
қисмларини ҳеч қандай камчиликсиз билиш, уларга амал қилиш мулоқотнинг
ўзлаштириб олишига ишониш қийин. оқилона кечишини белгиловчи омил
Маданият рамзлар, символларнинг оддий эканлиги кўп бора таъкидланган (қаранг:
тўпламидан иборат эмас, у инсон онгида Ш.Сафаров 2008:128-130; Ҳакимов
жамланадиган, тартиблаштириладиган 2013:64-71).
билимлар ва ахборотлар тизимидан Машҳур прагмалингвист
ташкил топади. Шунинг билан биргаликда, С.Левинсон ажратган тамойиллар ҳам
маданият вакиллари баҳам кўрадиган сўзловчининг лисоний шакллар танловини
билимлар заҳирасинин улуши ҳарҳолда қолиплаштириш ва тингловчи идрокининг
катта ҳажмда ва шу сабабли улар ўзаро умумий шартларини белгилашга

42