Page 42 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

ижтимоий, маданий омиллар билан боғлиқ бажариладиган ҳаракат қолипларидан
жиҳатларини аниқлашга интилади. Ушбу иборат бўлиб, уларга амал қилаѐтган шахс
йўналишдаги изланишлар қаторига ҳурмат ҳатто шундай қолип мавжудлигини
ва ҳурматсизлик назарияси, социал сезмасдан ҳам қолади.
дейксис, мулоқот услублари (ғарб Социо-маданий прагматика учун
тилшунослигида-конверсацион таҳлил), муҳими меъѐрларнинг қайси турда бўлиши
риторик амаллар, нутқ маданияти, дискурс эмас, балки мулоқот муҳитида, унинг бир
турлари, функционал услубга оид хил вазиятларида турли этник ва
тадиқиқотлар киради. Иккинчи йўналишда ижтимоий гуруҳлар вакиллари қайси
эса эътибор дискурсив фаолиятининг меъѐрларга риоя қилиши лозимлиги ҳамда
“ички” омилларига қаратилади ва бунда, ўз ушбу меъѐрлардан четга чиқиш қандай
навбатида, прагматика ва грамматик оқибатларга олиб келиши мумкинлигини
тизимнинг сарҳаддошлик муносабатлари, аниқлашдир. Афсуски, прагматиканинг
тагмаънони ҳосил қилувчи ҳодисалар, ушбу йўналишида асосий эътибор
шунингдек, лисоний фаолиятнинг сўзловчи шахс ҳатти-ҳаракатлари ва
когнитив асослари тадқиқи олдинги ўринга алохида жумлалар воситасида
чиқади. бажарилаѐтган нутқий актларга қаратилиб,
Кўринадики, социо-маданий тингловчининг ҳаракатлари, унинг идрок
прагматиканинг асосий вазифаси тил этиш (тушуниш) қобилияти ҳамда
тизими бойлигидан маълум бир ижтимоий мулоқотнинг кейинги ривожланиш
гуруҳ ѐки жамоа доирасида фойдаланиш босқичлари, бироз бўлса-да назардан четда
меъѐрларини аниқлашдир. Меъѐр (норма) туради. Бундай ҳолат айниқса, нутқий
тушунчаси тилшунослар ва социологлар актлар назариясида яққол кўзга ташланади.
томонидан турлича талқин қилиниб Хайриятки, кейинги йилларда ҳурмат
келинмоқда, бир томондан, у умумий категориясининг мазмун майдони
ҳаѐтий тажриба асосида юзага келадиган кенгайтирилиб, жўялилик, ножўялилик,
доимий, одат тусига кирган ҳаракатга ҳурматсизлик каби прагматик мазмунлар
тааллуқли бўлса, иккинчи томондан, ҳам категориал белгилар қаторига
жамоа томонидан маъқулланган қоидалар киритилмоқда (Locher, Watts:85-116;
тўпламига оиддир. Шу боис Ш.Сафаров 2008:131-139).
социолингвистлар уларни регуляторлар, Бундан ташқари, социо-маданий
яъни ҳатти-ҳаракатни бошқариш прагматика соҳасида инсон мулоқотининг
меъѐрлари (regularities) ва мажбурий пойдеворида турадиган, унинг асосини
меъѐрлар (oughtness norms) гуруҳларига ташкил қиладиган омиллар ҳамда ушбу
ажратадилар (Swann, et al: 225). Бундай омилларни ҳаракатга келтирувчи
талқинда меъѐрларни тил бирликларидан механизмлар тадқиқи билан шуғулланиб
фойдаланиш анъанаси (одати) ва уларни келмоқда. Бунинг натижасида, инглиз
қўллаш қоидалари сифатида тавсифлаш тилида сўзлашувчилар жамоаларида қабул
мумкин. Бироқ айтилаѐтган меъѐрларни қилинган меъѐрларга универсаллик,
бир биридан тўлиғича фарқлаш ѐки умумийлик нисбати берилиб, бошқа
ажратиб қўйиш қийин масала. маданиятлардан уларнинг муқобиллари
Маълум даражада кўзга қидирилмоқда. Қиѐсий ва маданиятлараро
ташланадиган фарқ руҳий-психологик прагматиканинг ривожи, албатта, бу
кўринишга эга. Зотан, меъѐрлар борадаги нуқсонларнинг аста-секин
қоидаларга асосланганида кишилар уларни бартараф этилишига туртки бериб
маълум кўрсатмалар, талаблардан иборат турибди. Аммо меъѐрларнинг ягона, бир
ижтимоий ҳодиса сифатида қабул тил, маданият доирасида вариантлашуви
қиладилар, меъѐрлар одат тусидаги масаласи тадқиқотчилар диққатини кенг
тажриба бўлганида эса, улар беихтиѐр миқѐсида жалб қилиб улгурганича йўқ.

41