Page 34 - 1-2018
P. 34

Хорижий филология. №1, 2018 йил


                     ТАРЖИМА ЖАРАЁНИНИ ЎРГАНИШДА ТАРЖИМА МОДЕЛЛАРИНИНГ
              ЯРАТИЛИШИ ТАРЖИМАШУНОСЛИКНИНГ ТАДҚИҚОТ МЕТОДИ СИФАТИДА

                                                     Турдиева Нилуфар,
                                             СамДЧТИ ф.ф.н., катта ўқитувчи

                  Калит  сўзлар.  Модель,  тил  модели,  таржима  модели,  ситуатив  модель,
            трансформацион  модель, семантик  модель,  вазиятли-денотатив модель, трансформация,
            реал воқелик, вазият.

                  Таржима      жараѐнини      моделлаш-         модель таҳлил қилинаѐтган объектларнинг
            тиришнинг      назарий    асосини     модель        назарий  идрок  қилинишининг  юқори
            феноменидан       излаб     кўриш     лозим.        босқичи  ҳисобланади.  Кейинги  босқич
            ―Модель (фр. modèle  атамаси лот. Modus –           мавжуд  моделларнинг  ўзгартириш  учун
            нусха,  намуна)  маълум  бир  объект  ѐки           ишлаб  чиқилган  системалар  бўлиши
            объектлар  тизимининг  шартли  изоҳи,               мумкин.
            шаклидир  (тасвир,  чизма,  таъриф,  баѐн).               Лингвистик модель мақсади нафақат
            Объектлар  ва  объектлар  ҳақидаги  инсон           тизим  ва  жараѐнларни  тушунтиришдан
            билимларининг  муносабатларини  баѐн                иборат,  балки,  асосий  урғу  аниқлаш-
            этиш учун хизмат қилади‖.                           тирилган     қонуниятлар     асосида    янги
                  Моделлаштириш             гносеологик         маълумотларни       рўѐбга     чиқаришдир.
            тушунча бўлиб, идрок жараѐнининг муҳим              Ҳозирги  даврда  инсоннинг  когнитив
            йўлларидан        биридир.       Моделлаш-          фаолияти  билан  узвий  боғланган  тил
            тирилаѐтган     тизимнинг      мураккаблиги         жараѐнларининг  ўрганилиши  жадаллашиб
            натитижасида       изоҳланаѐтган      жиҳат-        кетмоқда,  шу  боис  тил  моделлари  билан
            ларнинг  тушунтирилиши  қийинчиликни                бир қаторда когнитив-лисоний ва когнитив
            туғдиради.  Тилшуносликда  моделлаш-                моделлар     ҳам    шаклланиб      келмоқда.
            тириш  интерпретация  атамаси  билан                Таржима  жараѐни  моделларини  когнитив-
            талқин қилиниб, изоҳланаѐтган объектнинг            лисоний  моделлар  тоифасига  кирити-
            муносабатлари      ва   алоқаларини     очиб        шимиз  мумкин,  чунки  ушбу  моделлар  ўз
            беришга йўналтирилгандир.                           ичига    таржимавий      жараѐнларни     ҳам
                  Лингвистик            моделлаштириш           қамраб олади.
            биринчи  марта  1944  йилда  З.Харрис                     Моделлаштиришда  бошланғич  ҳолат
            томонидан      қўлланилган,      кейинчалик         сифатида  таржимавий  макон  хақидаги
            В.Ингве     ―тил    модели‖    тушунчасини          тушунча      хизмат    қилади     –    яъни,
            тилшуносликка  олиб  кирди;  замонавий              таржимавий      макон     оригинал      матн
            талқинда  ―тил  модели‖  тушунчаси  Н.              атрофида  шаклланади  ва  кейинчалик
            Хомский ва Ч.Хоккетнинг тадқиқотларида              таржима  қилинаѐтган  тилга  маъновий
            қўлланилган      бўлиб     расмий      тизим        кўчирилади.       Таржимавий        маконни
            тушунчасини  билдиради.  Бундан  ташқари            мувозанатлаштирилган       механизм,     бир
            моделлаштиришни  А.Ф.Лосев,  И.И.Рев-               маданият  матнини  иккинчи  маданият
            зина,    И.А.    Мельчук,     А.А.Леонтьев,         матнига  мазмун  жиҳатидан  ўтказиладиган
            Ю.Д.Апресян,      А.А.     Залевская    каби        синхронлаштирилган тизим каби  тасаввур
            олимларнинг тадқиқотларида учратамиз.               қилиб,    ушбу     жараѐнда     таржимавий
                  ―Лингвистик  энциклопедик  луғат‖             қонуниятлар      ўз    аксини     топишини
            қуйидаги  таърифни  келтиради  –  модель            тушунамиз.        Таҳлил        қилинаѐтган
            чизмасини  яратиш  –  нафақат  лисоний              тилларнинг  ўзаро  муносабати  аниқ  бир
            воқеа  ва  ҳодисаларнинг  акси,  балки  тил         матн  асосида  талқин  қилинади  ва  ўзида
            хақидаги ҳақиқий билимларнинг объектив              таржима тизимини акс эттиради.
            амалий     даражасидир.     Тил    назарияси              Асосий       эътиборни        таржима
            ривожланишининг        ҳозирги    босқичида         жараѐнини  ўрганишда  яратилган  назарий



                                                            33
   29   30   31   32   33   34   35   36   37   38   39