Page 29 - 1-2018

Хорижий филология. №1, 2018 йил

Ҳиндистонда бобурийлар сулоласига асос асарларни ѐзган. Лекин булар ҳақида
солиб, бу мамлакат тарихида давлат маълумотга эга эмасмиз.
арбоби сифатида номини қолдирган бўлса, Бобурнинг “Хатти Бобурий” деб
сержило, нафис ғазал ва рубоийлари билан номланган алифбоси 1503-1504 йилларда
туркий-ўзбек шеърияти ривожига яратилди. Айтиш жоизки, туркий
муносиб ҳисса қўшди. элатлар орасида темурийлардан анча
Бобур Мирзо илм-фан соҳиби. У олдин ҳам бу борада интилишлар бўлган.
илм-фан соҳасида ҳам ажойиб асарлар Масалан, ўтмиш бобо-калонларимиздан ХI
ѐзган. Унинг ижодида илм-фаннинг турли аср тилшунос олими Маҳмуд Кошғарий
соҳаларига доир бир неча қимматли ҳам туркий тилга хос бўлган алифбони
асарлар ўрин олган. У адабиѐтшунослик, яратиш заруратини айтганлиги маълум. У
санъатшунослик, таржима ва араб алифбосидаги ѐзув туркий тилнинг
тилшунослик каби кўп соҳаларда қалам нутқ товушларини тўлиқ акс эттира
тебратган истеъдодли олимдир. Масалан, олмаслигини биринчи бўлиб таъкидлаб, бу
«Мубаййин», «Хатти Бобурий», «Ҳарб масалага жиддий ѐндашиш лозимлигини
иши», “Аруз” ҳақидаги рисолаларида уқтирган ҳам эди. Худди ана шу ўтмиш
иқтисодий-ижтимоий, қонуншунослик бобокалонларимиз измидан борган
масалалари бўйича ҳамда шеърият ва темурийзода Заҳириддин Муҳаммад Бобур
тил назарияси соҳаларига хос фикр- ҳам араб ѐзувининг туркий тил нутқ
мулоҳазаларини баѐн этган. Чунончи, товушларини тўлиқ ифодалашда, ҳатто,
Бобур моҳир таржимон сифатида Хожа бу ѐзувни ўзлаштиришда ҳам маълум
Убайдулла Аҳрорнинг “Волидия” (ота- қийинчиликлар мавжудлигини сезган.
она номига бағишланган рисоласини ҳам Шу боис Бобур араб ѐзувига
ўзбек тилига назмда (шеърий тарзда) нисбатан соддароқ, осонроқ алифбони
таржима этган. Бу ҳақда Бобур шундай тузиш ѐки араб ѐзувини ислоҳ этиш
маълумот берган: “Сешанба кечаси масаласини темурийлардан биринчи бўлиб
сафар ойининг йигирма еттиси Ҳазрат кўтариб чиқди. У ушбу масалага қатъий
Хожа Убайдуллонинг “Волидия” ѐндашиб, араб ѐзуви асосида ислоҳ
рисоласини назм қилмоқ хотиримға қилинган туркий-ўзбек тилига мос
кечти... ўшал кеча ўн уч байт айтилди келадиган ўз араб алифбоси асосида, яъни
7
(ѐзилди) . ўзбек тили нутқ товушларига
“Аруз рисоласи”да аруз вазнининг мослаштирилган янги алифбосини яратди.
қоида-қонунларини батафсил талқин этар “Хатти Бобурий” нинг муҳим томони
экан, ўз фикрини қиѐсий таҳлил орқали шундаки, унда ўзбек тилига хос унли
исботлашга ҳаракат қилган. Бунинг учун у товушлар “зер-забар” лар билан эмас,
ўзбекча ва тожикча шеърларни балки махсус ҳарфлар шаклидаги
солиштириб ўрганган. Бу ҳам ўз белгилар билан берилади. Бобур бу
навбатида Бобурнинг таржимонлик алифбода баъзи ижод намуналарини ҳам
8
фаолиятини намойиш этади . битган ҳамда унинг нусхаларини Ҳумоюн,
Бобур Мирзо аруз вазни ва қофия Хожа Калон, Мирзобек тағойи ва
масалалари ҳақидаги “Муфассал”, чоргоҳ бошқаларга жўнатиб турган. Бу ҳақда
савтларидан бирини ижод этган ва “Бобурнома”нинг 428-бетида қуйидагича
музикага доир “Мусиқий илми”, ҳарбий маълумот учрайди: “Мулло Биҳиштийдан
санъатга доир ѐзган “Ҳарб иши” каби Ҳиндолға “Бобурий хати” нинг
муфрадотини юборилди. ...Ҳумоюнаким,
Ҳиндистонға ...Ҳиндолға ва Хожа
7
. Бобурнома.-Т.: 1960, 418-б. (Отажонов Н. Калонға... Мирзобек тағойидан Камронға
―Бобурнома‖ жаҳон кезади, 14-б.).
8 таржима ва Ҳиндқа келгали айтқон
. Валихўжаев Б. Бобур ва тожик адабиѐти.-
Т.: ―Адабий мерос‖ тўплами, 1977, 88-б.; Отажонов
Н. ―Бобурнома‖ жаҳон кезади, 14-бет; Ҳазрати
Хожа Убайдулло Аҳрор. Рисолаи ―Волидия‖
(Сидиқбек Ҳасан. Сўзбоши.).-Т: ―Ёзувчи‖,1991, 2-б.

28