Page 11 - 1-2019
P. 11
Хорижий филология №1, 2019 йил
кўрсатади. Ана шулар асосида синтактик лозим кўринади. Чунки тугал фикр
семантика ҳодисаси шакллана бошлайди. ифодаси баъзан иккки ѐки ундан ортиқ
Синтактик семантика дастлабки мураккаб синтактик қурилмалар
тавсифини нутқ бирлиги – гапнинг биргаликда олинганда кузатилади.
грамматик мазмуни доирасида топган эди. Тугал фикр ифодаси дейилганда,
Аммо бугунги кунда унинг ҳудудий албатта, фикрнинг мантиқий жиҳатдан
мавқеи кенгайиб, синтаксиснинг юқори бутунлигини тушунамиз. Бундай вазият
поғонаси – матнни ҳам тўлиқ қамраб анча мураккаб бўлиб, уни баъзан бир сўзли
олганини кўрамиз. Буни биринчи галда гапларда ҳам, баъзан эса мураккаб
гапдан катта бирликларда кузатишимиз синтактик қурилма, абзац каби синтактик
мумкин. бирликларда ҳам кузатамиз. Бироқ бу
Шуни ҳам айтиш керакки, синтактик масала моҳиятнинг асосини ташкил
семантика гапнинг ѐки матннинг мазмуний этмайди. Зотан, аксарият ҳолларда фикр
салмоғини ўрганмайди. Матннинг (тафаккур) тараққиѐти ѐлғиз олинган бир
мазмуний салмоғини, агар у бадиий асар ҳукм доирасида ниҳоясига ета олмайди.
матни бўлса, адабиѐтшунослик, агар Бунинг учун бир-бирлари билан боғлиқ
юридик, публицистик, ўқув ва ҳ. к. ҳолда келувчи бир неча ҳукмларга
соҳаларга тегишли матнлар бўлса, шу мурожаат этишга тўғри келади.
соҳаларнинг ўзлари ўрганиб, таҳлил Равшанки, жумла таркибида келувчи
қиладилар. Синтактик семантикада эса ҳар бир сўз мантиқий бутунлик
матннинг тўлиқлиги, матнтиқий бутунлиги шаклланиши учун ҳизмат қилади [5.92]. Бу
каби масалалар талқини тадқиқотлар кун орқали эса ҳукм вужудга келади. Шуни
тартибида бўлади. ҳам айтиш лозимки, айни пайтда биз ҳукм
Синтактик семантика масаласи тушунчасидан фойдаланар эканмиз, уни
моҳиятан муайян гапнинг ѐхуд матннинг одатда ўрганилиб келинаѐтган мантиқий
шаклланиши билан боғлиқ бўлган воқелик ҳукмдан фарқламоғимиз даркор. Зотан,
ҳақидаги инсон тафаккури доирасида мантиқда ҳукмлар алоҳида олингани ҳолда
воқеланувчи умумий мазмуний ўрганилади. Тилда эса биз бирдан ортиқ
структурани тақозо этади ва ушбу ҳукмлар ҳақида фикр юритишимиз, уларни
семантик таҳлил кўпроқ гапни ва гапдан қиѐслаб ўрганишимиз мумкин. Масалан,
катта бўлган бирликларни, мураккаб синтактик қурилмалар таркибида
аниқроғи,мураккаб синтактик қурилма ҳукмлар сони бирдан ортиқ бўлиши
қолипидаги микроматнларни назарда табиийдир. Демак, ҳукмлар муносабатидан
тутади. Бироқ бугунги кунда матн матн шаклланади. Бу хусусда мулоҳаза
лингвистикаси бобида эришилган юритганида Л.П.Доблаев қуйидагиларни
ютуқларимиз каттароқ нутқ таъкидлаган эди: ―Агар муайян матннинг
материалининг, яъни макроматнларнинг бир бўлаги бўлган гап ҳукм ифодасини
ҳам синтактик семантикасини ўрганиш берадиган бўлса, матнни, у бир неча
имкониятини бермоқда [4.52]. гаплардан ташкил топгани боис, мураккаб
Микроматннинг, лозим бўлганда ҳукм деб билишимиз учун, бизнингча,
макроматннинг синтактик семантикасини тўлиқ асосимиз бор‖ [6.14].
ўрганиш предметининг кенгайиши айни Л.П.Доблаев бу ўринда мураккаб
пайтда синтаксиснинг текширув объекти ҳукмни ―матн ҳукми‖ деб атайди.
нафақат сўз бирикмаси ва гап, балки матн Дарҳақиқат, матн тузилишига кўра
ҳам эканлиги билан бевосита алоқадордир. мураккаб бўлгани учун айни пайтда ҳукм
Бу ўринда шуни ҳам таъкидлаш керакки, ҳам шу ном билан аталади. Бу хусусда
синтаксиснинг текширув объекти юқори айтилган Г.Я.Солганикнинг фикри ҳам
поғонаси гап эмас, балки матндир. Бунинг Л.П.Доблаевнинг фикрига тўлиқ мос
боиси шундаки, тугал фикр ифодаси, келади [7.26]. Бундай мулоҳазани
анъанага кўра, гап сатҳида ўз аксини Р.Е.Лонгакр, ван Дейк каби таниқли
топади деган ғояни нисбий тушунмоқ олимлар тадқиқот ишларида ҳам
10
