Page 12 - 1-2019

Хорижий филология №1, 2019 йил

кузатамиз. Бу эса, ўз навбатида, матн матннинг семантик жиҳатдан яхлитлигини
синтактик семантикасини ўрганиш учун ўрганишда восита бўла олади. Семантик
имкон яратмоқда. яхлитлик тушунчаси, албатта, муҳим
Анъанага кўра, мантиқий ҳукмнинг аҳамият касб этади, зеро, маънода
субъект ва предикат муносабатидан ғализлик бўлса, турли хил чалкашликлар
ташкил топишини ўрганиб келмоқдамиз. содир бўлиши мумкин. Ш.Сафаров
Бироқ матн ҳақида сўз юритганимизда таъкидлаганидек: ―Маънога мурожаат
мазкур тушунчадан фойдаланмаймиз. қилмасдан туриб, нарса-ҳодисалар
Чунки матн устпредикатив ҳодиса бўлгани ўртасидаги муносабатларни, уларни
боис, мураккаб ҳукм ифодасини берувчи гуруҳлаштирувчи ва умумлаштирувчи
объект ҳамдир. Содда гапларда белгиларни ажратиш мумкин эмас‖
ифодаланувчи ҳукмда, асосан, предикат [8.217].
англатадиган мантиқий салмоқ Матн (айни пайтда мураккаб
ўрганилади. Шу боис матннинг синтактик синтактик қурилма назарда тутилмоқда)
семантикасини ўрганганимизда асосий структурасининг семантик салмоғини
эътибор матн компонентларининг тадқиқ этишда коммуникатив (мулоқот)
предикатлари ўртасидаги муносабатга назария ҳам муҳим роль ўйнайди. Бунинг
эътибор қаратамиз. Чунки матннинг асосий боиси шундаки, матн нафақат
умумий семантик салмоғи ана шу нарса мураккаб ҳукмни, балки яхлит ҳолдаги
билан боғлиқ бўлади. коммуникатив вазифани ҳам тақозо этади.
Ҳозирги замон мантиқий Айни пайтда матннинг коммуникатив
тадқиқотларда фақат муайян бир гап вазифаси сўзловчи томонидан кўзланган
ҳукми орқали эмас, балки бир неча мақсад билан узвий боғланади. Бошқача
ҳукмлар орқали фикрнинг тўғри ѐки айтганда, сўзловчи томонидан амалга
нотўғрилигини далиллаш ҳақида сўз оширилаѐтган иллокутив акт матннинг
юритилмоқда ва мазкур усул мантиқда семантик вазни билан узвий боғлиқдир.
далиллаш усули деб аталмоқда. Бироқ бу Матннинг коммуникатив таҳлили,
усулдан тилшуносликда фойдаланиш ҳали мантиқий-семантик таҳлилдан фарқли
ўз мукаммаллигини топганича йўқ. Бу равишда, бирйўла бир неча микро-, ҳатто
соҳада ҳам тадқиқот ишлари олиб бориш макроматнларни қамраб ола олади.
лозим кўринади. Коммуникатив таҳлил, асосан, матннинг
Мантиқда, хусусан, математик бажараѐтган вазифасига таянади. Бунинг
мантиқда мураккаб синтактик қурилмалар далилини хабар ифодасини беришга
таҳлилида асосий эътибор қурилма хосланган газета материалларида
таркибидаги жумлалар муносабатини кўришимиз мумкин. Бундан ташқари,
ўрганишга қаратилмоқда. Бу жараѐнда техник тавсиялар, анкеталар ҳам бунга
конъюкция (мантиқда ва боғловчисини мисол бўла олади. Уларнинг барчаси
ифодаловчи термин), дизъюкция муайян бир вазифа бажарилишини назарда
(мантиқда ѐки боғловчисини ифодаловчи тутади.
термин), импликация (мантиқда агар... Айтиш лозимки, матннинг
бўлса кўринишдаги боғланишни коммуникатив вазифаларига кўра турлари
ифодаловчи термин) ҳодисалари эътибор синтактик семантика нуқтаи назаридан ҳам
марказида бўлмоқда. Аммо матннинг ўрганилгани йўқ. Бунинг учун қуйидаги
умумий маъноси талқинига жиддий коммуникатив мақсадларни когнитив-
эътибор қаратилмаяпти, математик прагматик йўналишда, хусусан, иллокутив,
мантиқда, бошқача айтганда, матн перлокутив актлар талқини доирасида
таҳлилида фақат мантиқ эҳтиѐжларини тадқиқот ишлари олиб бориш лозим
қондириш назарда тутилмоқда, холос. кўринади: 1. Хабар ифодасини бермоқ. 2.
Тўғри, матн семантикасини тадқиқ Тавсифламоқ. 3. Якунламоқ, тушунтириб
қилишда мантиқий қоидалар қўлланиши бермоқ. 4. Далилламоқ. 5. Изоҳламоқ. 6.
мумкин. Мазкур қоидалар, айниқса,

11