Page 92 - 1-2019
P. 92
Хорижий филология №1, 2019 йил
туришини ҳис қиламиз: Бўлмаса... келар ҳолда, идрокнинг ҳиссий даражасидаги
ҳафтанинг шу куни, шу соатда, шу ерга реал воқеаларнинг объектив замони акс
келсам йўқ демайсизми? [6, 2]. эттириладиган, ҳиссиѐтларимиз тўлиқ
Яшаш соатининг олтин капгири тартибга келтирилган ҳолат сифатида
Ҳар бориб келиши бир олам замон. таърифлаш мумкин.
Коинот шу дамда ўз куррасидан Масалан, ўзбек тилида вақтли сўзи
Ясаб чиқа олур янгидан жаҳон (7, белгиланган, кутилган муддатдан олдин
59). рўй берган воқеа-ҳодиса ѐки амалга
Инсон маълум даврда яшар экан, бир оширилган иш-ҳаракатга нисбатан баҳони
вақтнинг ўзида астрономик ва астрологик, ифодалайди ҳамда эрта, барвақт сўзлари
тарихий ва ѐшга оид, сакрал (мифологик, билан синоним тарзда ишлатилади: Эрта
ритуал) ва профан каби турли замонларни билан вақтли, ҳовуздан юз-қўлимизни
бошидан кечиради. Н.Д.Арутюнованинг ювиб, хўжайиннинг хизматига ҳозир бўлиб
қайд этишича, улар қайсидир даражада турдик [7, 255].
инсон умрини бошқариб туради: ҳаѐт Темпоралликни тушуниш учун
воқеалари (дунѐга келиш ва дунѐдан кўз бадиий асарда, матнда замоннинг қандай
юмиш), ҳиссий кечинмалари, ижтимоий тасвирланиши, қабул қилиниши ва идрок
хулқ-атвори, тарихий воқеалар, инсон қилинишини аниқлаб олиш зарур. Реал
хатти-ҳаракатларининг мақсади ҳаѐтда замон бу объектив вақтдир. Реал
мослашувини талаб қилади [5,12]. замон доим олдинга, ўтмишдан келажакка
Шундай қилиб, бир томондан, ўрта силжийди. Инсон ҳатто, шу замонни ҳам,
асрлар аграр жамиятида замон (вақт), энг ўз ҳиссиѐтларидан келиб чиқиб, мутлақо
аввало, табиат ритмлари, қишлоқ ҳар хил қабул қилади. Ўз идрокига қараб
хўжалиги тақвими билан (қуѐш, қум, сув, инсонга вақт баъзан тез, баъзан секин
шам, қўнғироқ жаранги бўйича ўтаѐтгандек туюлади. Бадиий асарларда
ҳисобланган) белгиланган бўлса, бошқа эса вақт баъзан олдинга ҳаракатланади,
томондан, аграр замон билан бир қаторда баъзан у секинлайди, баъзан эса умуман
диний байрамлар билан боғлиқ бўлган тўхтаб қолади. Бунда перцептуал (ҳиссий)
муқаддас (литургик) (диний амаллар замоннинг бадиий замон билан умумийлик
ўтказиладиган) замон, шунингдек, замонга томонини кўриш мумкин. Масалан:
нисбатан мифологик муносабат билан ―Минутлари соатдай, соатлари кундай
параллель равишда эпик замон ҳам мавжуд узун кўринган, қачон ўша кунлар бўлар
бўлган (қабила ва халқлар тарихидаги экан, деб соғинган, юрак уриб кутган
воқеалар хронологиясига эмас, вақтлар ҳам яқинлашди‖ [7,128]. Демак,
алоқаларнинг узвийлигига асосланган асарда ѐзувчи танлаган мавзу бўйича воқеа
сулолалар тарихи, авлодлар ҳисоби). охиридан олдинга силжиши мумкин,
Бундан хулоса қилиш мумкинки, ҳатто қандайдир босқичларни ташлаб ўтиши,
ўрта асрларда ҳам замонни тушуниш бир қайсидир вақт оралиғи эса тўлиқ
хилда бўлмаган. ѐритилиши мумкин.
Ижтимоий замонни ўрганишда Таҳлиллардан келиб чиқиб, ҳозирги
табиий фанларнинг фалсафий масалалари кунда фанга маълум бўлган қуйидаги
даражасида ишлаб чиқилган замонни реал, замон моделлари ва турларини кўрсатиб
перцептуал ва концептуал каби турларга ўтиш мумкин: реал (физик), даврий,
таснифлаш алоҳида ўрин тутади. Реал шажаравий (эпик), мифологик, муқаддас
замон адабиѐтларда реал борлиққа (сакрал), тарихий, перцептуал ѐки профан
тегишли бўлган физик замон сифатида (эмпирик, маиший), актуал, ижтимоий,
ифодаланади [8,51-52]. концептуал, аксиологик, бадиий, поэтик ва
Перцептуал замонни (лот. Perceptio – ҳ.к.
идрок қилиш, ҳиссий аъзолар ѐрдамида Юқорида номлари келтирилган
объектив борлиқни бевосита акс эттириш) аксарият олимлар томонидан замон
ҳиссий тажрибалардан келиб чиққан турлари бўйича ишлаб чиқилган
91
