Page 62 - 2-2016

Хорижий филология. №2, 2016 йил

(бошқирдча), умумтуркий ауас, jayac, ayas, қурғоқчилик,қурғақшылық, ташландиқ ер,
nacs (ўрмон, ѐғочли маъносида) кабилар тасландық жер, қумлик, қумлық,
киради. Сув билан боғлиқ ҳодисаларни суюқлик, суйықлық ва ҳоказо.
ифодалашда оқим сўзи йохам (чувашча), Ўзбек ва қорақалпоқ тилларидаги
оқим (бошқирдча), умумтуркий ак, сув, су, эколексикани бойитувчи яна бир манба бу
su (дарѐ, кўл, денгиз) маъноларида кўл, шевалардир. Шева сўзлар орқали
денгиз, шаршара каби сўзлар қўлланилади. эколексик тизимни таҳлил қилиш унинг
Ернинг тузилиши, яъни рельефни янги хусусиятларини аниқлаш имконини
ифодаловчи яланглик, алан (татарча), беради.
жолан, умумтуркий йалан, қир, кир, хир Ўз хусусиятларига кўра шева сўзлар
(қипчоқ тилларидан), қирғоқ умумтуркий прогрессив ва регрессив турларга
qyryay, тақир ер, дашт туз – умумтуркий, бўлинади. Биринчи тоифага мансуб шева
тоғ, тау, таў (қорақалпоқча), ўрмон сўзлар адабий тилда эквивалентларга эга
(ўзбекча), орман (қорақалпоқча), яйлов, бўлмайди. Нутқ фаолиятига улар машҳур
отар, утар каби сўзларнинг асосий қисми бадиий асарлар орқали татбиқ этилади.
ҳозиргача етиб келган ва ҳозирда ҳам Масалан, машҳур ѐзувчилар томонидан
қўлланилмоқда. Шулардан, масалан қир тақдим этилган экологияга оид қуйидаги
сўзи бир неча маъноларга эга: 1) дала, сўзлар фаол қўллана бошланди (ўзбек ва
аҳоли яшайдиган очиқлиқ майдон; 2) чекка қорақалпоқ тилларида). Масалан: кузак-куз
жой, чуваш тилида ушбу сўзнинг ҳар фасли; қиш - аѐз; саҳарда – эрта тонгда;
иккала маъноси сақланиб қолган. Ўзбек ва зуҳро юлдузи – тонг юлдузи; оқшом –
уйғур тилларида бу сўз “чегара, чекка, ѐн кечаги кун.
бош, тизма, тўғон, даштлик, дала майдон, Регрессив шева сўзлар адабий тилда
текислик” каби маъноларни билдиради. аниқ эквивалентларига, яъни
Волга бўйи татарлари, ноғай, қўлиқ, синонимларига эга: девосил – кийик оти,
марий, хакас тилида қир сўзи (қадимги череда – иттикенек, сабзи – гешир, қовун
туркийда [qyrь] ѐлғиз тоғ) йўл бўйи, – гурбек, қум – шеге, тарвуз – ғарбыз, беда
қирғоқ, бордюр ѐки аҳоли яшайдиган – жонышқа, чинор – гужум, ботқоқлиқ –
жойдан узоқдаги ўрмон, дашт, чўл, тақир балшық.
жой, кенглик маъноларини англатади. Ўзбек ва қорақалпоқ тилларида
Ўзбекча тоғ, қорақалпоқча таў ўрнашиб бўлган айрим шева сўзлар ўз
эколексемасидаги та- (та) бўғини “ер”, “- хусусиятини йўқотиб эколексиканинг
ў” ѐки “-ғ” эса “ўғил” маъносини таркибидан мустаҳкам жой олган.
билдиради. Қрим татар тилида ушбу Масалан: ѐп – канал, сув ўртасидаги
номинация дачь (тоғ ѐки ўрмон оролча – ўтов, дала – тахта, силос –
маъносида) тарзида талаффуз қилинади. помидор, бурч – болгар қалампири, зекаш
Адабий экологик лексика ҳам – шўр сув тўпланадиган жой, терак –
умумхалқ лексика сифатида тан олинган ва дерак, замча – хандалак, биринч-гуруч.
маълум даражада анъанавийлаштирилган. Ўзбек ва қорақалпоқ тилларидаги
У ҳозирда аксарият фан тармоқларига эколексика ҳозирги пайтга келиб
кириб бормоқда ва унумли қўлланилмоқда. сертармоқ тизимга айланган. Янги
Унинг энг асосий хусусияти адабий тил экологик тушунчаларни ифодалашга
меъѐрларига мувофиқлаштирилганидир. бошқа тиллардан, масалан, араб тилидан
Бунга эса, бундай сўзларнинг изоҳли, икки қабул қилинган унсурлардан фойдаланиш
тилли луғатларда ѐзма равишда қайд кенг тарқалган. Масалан: ҳайвонот дунѐси,
этилганлиги далил бўлиб хизмат қилади. табиат ҳалокати, дунѐ кўламидаги
Бундай эколексемалар стилистик бетараф, ҳалокат ва ҳоказо.
яъни буѐқдор эмас: атроф-муҳит, тәбият, Араб ва форс тилидан
жер, ер, тошқин, тасқын, ўзлаштирилган сўз ва морфемаларнинг
61