Page 59 - 2-2016

Хорижий филология. №2, 2016 йил

ЎЗБЕК ВА ҚОРАҚАЛПОҚ ТИЛЛАРИДА ЭКОТЕРМИНЛАР ВА УЛАРНИНГ
ДЕРИВАЦИОН ТАСНИФИ

Палуанова Х.Д.
ЎзДЖТУ, мустақил тадқиқотчиcи

Калит сўзлар: умумтуркий этимологик, генетик қатлам, эколексемалар,
герметизация, биоценоз, организм, бактериофаг, некрофаг.

Мамлакатимиз истиқлолга таркибида анча ўзгаришлар рўй берди,
эришгандан кейин тил эркинлигига алоҳида терминологияси шаклланди.
эътибор берилиши сабаб нафақат миллий, Ўзбек ва қорақалпоқ
балки хорижий тилларни ўрганишга ҳам экотерминларининг деривацион
эътибор кучайди. Миллий тилимизнинг хусусиятлари, экологик номинация
иқтисодий-сиѐсий, маданий-маърифий, намуналари ушбу тиллар луғат
илмий-техникавий ҳамда халқаро бойлигининг таркибий қисмини ташкил
терминларнинг истеъмолга кириши ҳисобига қилади.
бойиши ва такомиллашуви ҳар қачонгидан - Ҳозирги ўзбек ва қорақалпоқ
да жадаллашди. тилларида рус алифбосида нашр қилинган
Дарҳақиқат, фақат мустақиллик энг дастлабки луғатларида уларга мансуб
туфайлигина ўзбек тили давлат эколексика қайд этилган. Ўтган асрнинг
миқѐсидаги тилга, бошқа давлатлар билан охиридан ҳозирги даврга қадар нашр
музокараларда қўлланиладиган, қонунлар қилинган турли соҳаларга ва техникага оид
яратиладиган, илмий тадқиқотлар луғатларда ҳам кейинги йилларда кириб
ѐзиладиган тилга айланди. Ўзбекистон келган аксарият янги экосўзлар жой олган.
Республикасида юритилаѐтган мукаммал Улар, асосан, рус, инглиз, француз, араб,
тил сиѐсати мамлакатимизнинг мавжуд япон, корейс ва бошқа тиллардан кириб
халқлар тилларининг барқарор тараққий келган сўзлардир. Масалан: Рельеф, саҳро,
этишига барча шароитлар яратиб беришни цунами, тайфун, дезактивация,
10
кўзда тутади . дизинфекция, жазирама, сирка(лаш). Ана
Маълумки, қорақалпоқ тили туркий шундай лексикографик манбалар,
тиллар қаторига киради. Тил халқ тарихи энциклопедиялар, газета ва журналлар,
билан чамбарчас боғлиқ, халқ тарихининг бадиий асарлар ушбу тиллардаги
жонли гувоҳи сифатида ривожланиб, эколексикани тадқиқ этишда муҳим
тараққий этиб боради. Қорақалпоқ халқи аҳамиятга эга.
хаѐтидаги кейинги асрлардаги юз берган Ўзбек ва қорақалпоқ тилларида ҳам
ўзгаришлар унинг тилида ҳам, хусусан, ривожланиши жиҳатидан тарихий
унинг экологик маданиятида ҳам катта аҳамиятга эга сўзлар қатламининг бир неча
ўзгаришлар ясади. турини аниқлаш мумкин. Улардан,
Ана шундай ўзгаришлардан бири XX даставвал, умумтуркий этимологик ѐки
асрнинг 30 - йилларига тўғри келади. Бу (генетик) қатламни ажратиш мумкин.
даврда қорақалпоқ тили миллий тил Ҳозирги ўзбек ва қорақалпоқ тиллари ва
даражасига кўтарилди. Унинг сўз улардаги эколексиканинг ривожланишида
араб ва форс тилидан ўзлаштирилган
сўзлар (айниқса, Ислом дини қабул
қилингандан кейин) катта роль ўйнаган. Бу
10
Каримов И.А. Биз танлаган йўл-демократик
тараққиѐт ва маърифий дунѐ билан ҳамкорлик йўли// давр лексикасида татар, мўғул, рус ва
Ўзбекистон республикаси Олий мажлиси ХI бошқа европа тиллари билан ҳам ўзаро
сесcиясидаги маърузаси. “Мулкдор” газетаси. – таъсирлашувлар содир бўлиб турган.
Тошкент, 2003 йил 25 апрель.
58