Page 60 - 2-2016

Хорижий филология. №2, 2016 йил

Ўзбек ва қорақалпоқ лексикасининг дўнглик, тоғу тош, паст-баланд.
шаклланишида бошқа тиллардан қабул Эколексемаларнинг жуфтлашган сўзлар
қилинган ўзлашма сўзларнинг қайси кўринишида қўлланилиши (бу энг қадимги
тилдан қабул қилинганини ҳисобга олган номинатив ҳисобланади) ҳам ҳозирги
ҳолда қуйидагича гуруҳлаш жоиз: ўзбек ва қорақалпоқ тилларида жуда
– Умумтуркий экологик лексика. тараққий этган. Ўзбек ва қорақалпоқ
– Ўзбек ва қорақалпоқ тилларининг тилларидаги лексика бошқа тиллар
фақат ўзига тегишли лексикасининг таъсирида янги сўзларни ўзига ўзлаштириб
шаклланиши. борган. Унинг натижасида уларнинг ўзида
– Ўзлаштирма эколексемалар. ҳам бу жараѐн таъсирида ўзига тааллуқли
– Араб ва форс тилидан қабул лексик бирликлар, сўз ясовчи воситалар,
қилинган эколексемалар. умумий лисоний материал асосида янгича
– Мўғўлча, татарча сўзлар. сўз ясаш усуллари, янгича деривация
– Рус тилидан ва у орқали бошқа механизми юзага келган. Ушбу тилларнинг
Европа тилларидан қабул қилинган ўзига хос энг дастлабки эколексикаси,
экосўзлар. аниқроғи, табиат ҳодисалари, рельеф,
Умумтуркий сўзлар қаторига гидротушунчалар, ўсимлик, чорвачилик ва
“ботқоқлик” сўзини киритиш мумкин. деҳқончиликка оид номинациялари IX-X
Қадимги ўзбек ва бошқирд тилида баткак, асрлардан бошлаб шакллана бошлаган.
татарча баткаклик, уйғурча паткан, Қадимги ўзбек тилининг география
қозоқча, қорақалпоқча батпақ, ва экологияга оид лексикаси
озорийларда батлак, чувашларда путлах, “Бобурнома”да ўз аксини топган 11 .
туркманчада батка, батча, туркчада Масалан: ўлка, иқлим, об-ҳаво, обиҳаѐт,
батак. Ушбу аппелятивнинг умумтуркий чакалакзор ва ҳоказо.
этимологик келиб чиқиши бот(ир) – феъл Қорақалпоқ тилида бу лексик
ўзагидан бошланади. Шу каби булоқ, қатлам халқ достонларида кўзга
денгиз, кўл сўзлари ҳам умумтуркий ташланган. Масалан: ҳаўа райы, дүт
табиатга эга бўлиб, улардан ҳосил тоғайлық, таўлық таслық, жаўынлы,
қилинган ясама сўзлар экологик шөлистан, нәлше, қудық, булақ, ойпатлық
гидролексика ҳам ўзбек ва қорақалпоқ (ва ва ҳоказо.
бошқа туркий тилларда ҳам) тилларда XXI аср бошига келиб ўзбек ва
умумтуркий лексика асосида қорақалпоқ эколексикаси уч йўналишга
шаклланганлигини кўрсатиб турибди. тўғри келади: илмий эколексика, адабий
Демак, умумтуркий лексика ўзбек, тил эколексикаси ва ўзбек ҳамда
қорақалпоқ (ва бошқа туркий тилларда) қорақалпоқ шевалари эколексикаси.
эколексиканинг шаклланишида энг 50-йилларда илм-фан ва техника
дастлабки ва энг асосий негиз, деривация тараққиѐти туфайли “йўлдош”, “сунъий
бўлиб хизмат қилган. Ушбу тилларда йўлдош”, “қўриқ ерларни ўзлаштириш”,
рельеф ва ўсимликлар турларини “кимѐлаштириш” каби янги сўзлар пайдо
номлашда ва ҳозирги даврга келиб ўзига бўлди. Бундай сўзлар ўша давр
хос бир ҳолат, яъни ли (-лик) –чилик ҳодисаларини номлаш учун жуда зарур
суффикслари иштирок этган универсал эди. Илмий терминлар, экотерминлар
модель юзага келдики, бу қадимги туркий ўзбек ѐки қорақалпоқ тилларининг
тилда кузатилмаган. Бу сўз ясовчи қонуниятлари ва ривожланиш
моделнинг ҳозирги ўзбек ва қорақалпоқ хусусиятлари асосида ясалади. Масалан:
тиллари учун янгилик бўлиб қолганлиги ва
мустаҳкам жой олганлиги туфайли унинг 11 Бобурнома. Т., 1989; Китоб – з –закот. Т., 1993;
таъсирида янги модель ва сўзлар Машрабов З., Шоакрамов С. Асрларни бўйлаган Бобур.
яратилмоқда: тоғли, тоалик, пастлик, Т., 1997.

59