Page 61 - 2-2016

Хорижий филология. №2, 2016 йил

герметиклаштириш (герметизация), Илм-фан тилига қуйидаги экологик
кислоталилик (кислотность), оксидлашиш, халқаро тушунча ва терминлар лотин
хлорлаш, кристаллашув, фильтрланиш, лексикаси асосида киритилган:
нурланиш, минераллаштириш. дехлорация, конкуренция, концероген,
Ушбу терминларда эколексика билан абориген, радиация, гербецид, санитария,
боғлиқ ўзак одатда халқаро байналминал гигиена, эволюция, эрозия кабилар.
сўзники бўлиб, сўз ясовчи суффикс эса ўзи Келтирилган мисоллар ҳозирги ўзбек ва
мансуб бўлган тил хусусиятлари билан қорақалпоқ эколексикасининг
белгиланади: мутант +лик, шаклланишида қадимги грек, лотин ва
минерал+ла+шув. ғарбий Европа тиллари катта роль
Ҳозирги замон ўзбек ва қорақалпоқ ўйнаганлигини кўрсатади. Қорақалпоқ,
тиллари рус тили ва, айниқса, у орқали ўзбек ва рус халқлари ўртасидаги кўп
Ғарбий Европа халқлари тилларидан асрлик маданий ва иқтисодий алоқалар
ўзлаштирилган экосўзлар ҳисобига уларнинг тилларида ҳам сезиларли из
сезиларли даражада бойиди, чунки бундай қолдирган. Рус тили ўзбек ва қорақалпоқ
сўзлар ўзбек ва қорақалпоқ тиллари тилларига халқаро илм-фан лексикасини
эколексикасининг катта қисмини ташкил олиб кирди. Ўзбек ва қорақалпоқ
этади. Европача экосўз ва сўз эколексикаси рус эколексикаси билан
бирикмаларининг бу тилларга ўзлашиши синхрон равишда шаклланиб борди. Ўзбек
XVIII-XIX асрдан бошланган. ХХ асрдан ва қорақалпоқ тилларига жуда кўп русча
бошлаб бу жараѐн яна ҳам жадаллашди. сўзлар ўзлашди. Уларнинг кўпчилиги
Масалан: французчадан: фреон (газсимон учала тилда ҳам кенг қўлланилади.
ѐки суюқ органик модда, асосан Ўзлаштирилган сўзларнинг баъзилари
музлатгичларда ишлатилади), циклон (об – фонетик талаффузи ўзгарган бўлса ҳам,
ҳаво ҳодисаси), дренаж, карьер, бошқалари янги тил таркибида ҳеч қандай
натурализация, токсин, деградация, ўзгаришларга учрамасдан қўлланилмоқда.
популяция, газ, кадастр, бассейн, вибрион, Масалан: нефть, канал, асфальт,
дегенерация, браконьер ва б. Инглиз атмосфера, канализация, гармон,
тилидан рус тили орқали ўзбек ва экология, атом, молекула, электрон,
қорақалпоқ тилларига мониторинг, парк радиация, комплекс, экотизим ва ҳоказо.
каби сўзлар кириб келган бўлса, немис Умумтуркий эколексиканинг асосий
тилидан шлак, фильтрат, ландшафт, намуналари, энг аввало, осмон, коинот ва
лавина, ареал каби сўзлар, финн тилидан об-ҳаво ҳодисаларини номлашга хизмат
тундра сўзи, итальянчадан карантин, лава, қилади: ер-жер; сув-суў; кўк-көк ва ҳоказо.
исланд тилидан гейдер, япончадан цунами Бундай сўзлар ҳозирги туркий тилларнинг
каби сўзлар ўзлашган. барчасида сақланиб қолган. Масалан,
Бу тиллар эколексикасининг ўзбек тилидаги юлдуз, қрим татар тилида
шаклланишида қадимги грек ва лотин сундуз, қорақалпоқча жулдыз; қуѐш
тиллари катта таъсир кўрсатган. Бунга (ўзбек), қояш (татар), қуяш (қорақалпоқча).
экология сўзининг ўзини, бундан ташқари Ўзбек ва қорақалпоқ тиллари
география, биология, геология, ботаника эколексикасининг яна бир муҳим таркибий
каби номинацияларни ҳам келтириш қисми рельеф ва ўсимликларни
мумкин. Қадимги грекча лексемалар ифодалашга хизмат қилувчи сўзлардан
асосида экология, экотизим, озон, экотип, иборат. География, геология, ботаникага
сейсмограф, биоценоз, организм, оид номинацияларнинг ўзаро
бактериофаг, некрофаг, биосфера, боғлиқликлари уларнинг экологик
симбиоз, литосфера, биосинтез каби моҳиятини очиб бериш имконини беради.
сўзлар ясалган. Бундай сўзларга ѐғоч, ағаш, агач, яғач
(татарча), йўвас (чувашча), агас
60