Page 73 - 2-2016

Хорижий филология. №2, 2016 йил

бўлиб талқин этилади: атоқли от бирикмалари(шутка сказать, удариться
қолипидаги атамалар ва турдош от амбицию). Мазкур иккинчи тур том
қолипидаги атамалар. Атоқли от маънода фразеологизмдир” [Грамматика
қолипидаги таркибли атамалар содда современного русского литературного
атоқли отлар каби якка ҳодиса, шахс ѐки языка. – М., 1970.-С.767].
предметни ифодалайди: Қора денгиз, Кўринадики, биринчи турни ташкил
Катта айиқ, Николай Островский, этаѐтган турғун сўз бирикмаларини
Максим Максимович, Кичик театр ва фразеологик иборалар жумласига киритиб
ҳ.к. бўлмайди. Улар том маънодаги турғун
Турдош от қолипидаги таркибли бирикмаларни тақозо этади. Бундан
атамалар, содда лексемалар сингари, ташқари, бундай бирикмалар
табиат ва жамиятдаги турли предмет ва компонентларининг бирини ўз лексик
ҳодисалар номларини ифодалайди: темир маъносидан узоқлашган ѐки уни тарк этган
йўл, оқ шеър, оқ айиқ ва ҳ.к. Бундан деб ҳам бўлмайди.
ташқари таркибли атамалар турли фан Юқоридагилардан ташқари, бошқа
соҳаларидаги терминларни ҳам тақозо илмий манбаларда ҳам том маънодаги
этади. Масалан, биргина тил сўзи орқали турғун сўз бирикмалари билан
кўплаб таркибли атамалар шакллааниши фразеологик ибораларнинг кескин
мумкин: аналитик тил, инглиз тили, фарқланмаганини кўрамиз. Масалан,
ѐрдамчи тил, сунъий тил, адабий тил, А.В.Дудкиновнинг бу ҳақда айтилган
ўлик тил, флектив тил, халқаро тил, мулоҳазаларига эътибор берайлик. Унинг

миллий тил ва ҳ.к. [Кодухов В.И. -М., фикрига кўра “Фразеология современного
1986.-С.174]. русского языка – эта вся масса устойчевых
Бизнингча, В.И.Кодуховнинг словосочетаний, каторые, как и слова,
мазкур мулоҳазалари ҳақиқатга яқиндир, воспроизводяться, “извлекаются из
зотан, таркибли атамалар фразеологик помяти” (Н.М.Шанский) в готовом виде в
бирикмалардан фарқли равишда, мажозий момент построение высказивания,
маъно касб этмайди. Шунга кўра, уларни состовляя один из его семантическо-
асоссиз равишда фразеологик бирикмалар грамматических элементов, стоящих по
жумласига киритиш масаласи тавсифини лингвистической градации на один
чалғитади, холос. порядок выше слова” [Дудкинов А.В.-М.,
Проф.Н.Ю.Шведованинг масъул 1990.-С.117]
муҳаррирлигида чоп этилган “Ҳозирги рус Кўринадики, А.В.Дудкинов ҳар
адабий тили” номли нуфузли асарда ҳам қандай турғун бирикмани ҳам фразеологик
турғун бирикмалар хусусида айтилган ибора тарзида талқин этади ва бунинг
фикр ва мулоҳазаларнинг бирмунча натижасида билиш назарияси, фразологик
чалкаш эканлигини кўрамиз. Бунда чатишма, тригонометрик функция, сигнал
қуйидагилар таъкидланади: “Номустақил системаси каби мураккаб (таркибли)
сўз бирикмаларда компонентлари термин ва таркибли атамаларнинг барчаси
бирининг лексик мустақиллиги фразеологик ибора тарзида изоҳланади. Бу
заифлашган ѐки мутлақо йўқолган бўлади ҳақда у қуйидагиларни таъкидлайди:
ва у ўз маъносига кўра бутунича мустақил “Китобий характердаги фразеологизмлар
сўзга тенглашади. муайян фанларнинг нутқий услубларида
Номустақил сўз бирикмаларининг таркибли терминлар тарзида кўп
икки тури мавжуд: 1. Жонли синтактик қўлланади” [Дудкинов А.В.-М., 1990.-
алоқага асосланган номустақил сўз С.143]
бирикмалари (дать пощечину, железная Назаримизда, А.В.Дудкиновнинг
дорога). 2. Синтактик алоқаси ва ўзаро мазкур мулоҳазалари билан қўшилиш
муносабати йўқолган номустақил сўз қийин, зотан, аввал кўриб ўтганимиз
72