Page 78 - 2-2016

Хорижий филология. №2, 2016 йил

ўрганилиш доираси жуда хилма-хил ва гап бўлакларидан бирининг тушириб
кенгдир. Бошқачароқ қилиб айтганда, қолдирилиши, эллиптик гапларнинг
эллиптик гаплар турли хил лексик- мазмунига ҳеч қандай зарар етказмайди,
грамматик воситалар билан боғлиқ бўлган аксинча бундай зарарлар қиймати
стилистик ўзгаришларни ҳам қамраб олади. доирасида мавжуд бўлган вазиятлар,
Стилистик ўзгаришлар деганда биз имкониятлар ѐрдамида доимо тўлдирилиб
ѐзувчилар индивидуал услуби таъсирида борилади. Бошқачароқ қилиб айтганда,
гап таркибидан оддий грамматик эллиптик гаплар мазмуни доимо ўзининг
қўшимчалардан тортиб бутунлай гап тўлиқлик даражасини сақлаб қолаверади,
бўлакларининг туширилиб қолдирилиши улар таркибида фақатгина структурал
билан боғлиқ барча жараѐнларни тўлиқсизлик намоѐн бўлиши мумкин холос.
тушунамиз. Эллипсис ҳодисаси, ўз навбатида Ушбу фикрни қуйидаги мисол асосида
стилистик ҳодисадир. Ёзувчилар бундай изоҳлаб беришга ҳаракат қиламиз.
стилистик фигуралардан аниқ стилистик Er ist nie auf diesem Boden gewesen,
мақсадлар учун фойдаланадилар; биринчидан, er nicht und nicht Engmann (L.Harder. Diе
тил воситаларни тежаш йўли билан гап Frau von Ziegelhot. S.).
структурасини соддалаштиришга эришилади, Ушбу мисолда боғланган қўшма гап
гап структурасининг соддалашуви берилган. Ўз-ўзидан маълумки, боғланган
натижасида тасвирланаѐтган воқеа - қўшма гаплар доимий равишда грамматик
ҳодисаларнинг таъсирчанлиги, жиҳатдан боғланган икки ѐки ундан ортиқ
эмоционаллиги кучаяди; иккинчидан, мустақил гаплардан ташкил топади. Бу
эллипсис ҳодисаси ўз табиати билан кўп ерда ҳам шундай ҳолни кузатиш мумкин,
қиррали ҳодисадир. Шунинг учун ҳам уни бироқ таҳлил остига олинган боғланган
бошқа синтактик ва стилистик ҳодисалар қўшма гапнинг иккала компонентини бир
билан ўзаро боғлиқлик ҳолатларида ўрганиш хил грамматик тўлиқликка эга бўлган гап
мақсадга мувофиқ, айниқса уни тил сифатида таҳлил қилиб бўлмайди. Чунки
экономиясининг асосий омилларидан бири ушбу боғланган қўшма гапнинг иккинчи
сифатида ўрганиш айни муддаодир. қисми структура жиҳатдан тўлиқ эмас, бу
Ҳақиқатан ҳам, эллиптик гаплар ҳолат унинг таркибида -ist gewesen
майдонида содир бўлаѐтган бундай мураккаб феъл шаклининг келмаслиги
жараѐнлар ўз табиатига кўра хилма-хил ва билан характерланади. Демак, ушбу
ранг-барангдир. Эллипсис ҳодисасининг, боғланган қўшма гапнинг иккинчи
худди шундай ажойиб бир қизиқарли қисмида -ist gewesen нинг бўлмаслиги, уни
табиатга эга эканлигини тасдиқлаш эллиптик гап сифатида таҳлил қилишга
мақсадида, бу ерда германист олим асос бўлади. Ҳақиқатан ҳам, биз бу ерда
В.Юнгнинг қуйидаги фикрини эллиптик гапга дуч келмоқдамиз.
келтиришни ўринли деб ҳисоблаймиз: Эллиптик гапларда бирон-бир гап
«Unter Ellipsis (griechisch - das бўлагининг бўлмаслиги, яъни унинг
Ausbleiben) versteht man in der Regel ein тушириб қолдирилиши, худди ist gewesen
sprachliches Einsparen auf syntaktischen каби, унинг мазмунига ҳеч қандай таъсир
Gebiete, nähmlich das übliche Fehlen von қилмайди. Масалан -ist gewesen шаклидаги
Satzgliedern, die kaum Verständnis мураккаб кесимнинг биринчи гап
entberlich sind, weil sie aus der Situation таркибида қўлланиши унинг иккинчи гап
ergeben» таркибида ҳам мавжудлигидан хабар
[W. Jung 1967.- S. 117]. беради.
В.Юнг томонидан эллипсис Эллиптик гаплар тўғрисидаги фикрлар
ҳодисасига нисбатан берилган бундай баҳо XX асрнинг бошларида ривожлана бошлаган.
қуйидагича мазмунни ифодалайди: гап Фикримизнинг исботи сифатида эллиптик
таркибидан бирон-бир компонентнинг, ѐки гаплар тўғрисида А.А.Шахматовнинг
77