Page 77 - 2-2016
P. 77

Хорижий филология.  №2, 2016 йил




                         НЕМИС ТИЛИДА ЭЛЛИПСИС ҲОДИСАСИНИНГ ЎЗИГА ХОС
                                                  ХУСУСИЯТЛАРИ

                                            Бегматов Мухтор Бегматович,
                                 Самарқанд давлат чет тиллар институти доценти

                   Калит сўзлар: синтактик, стилистик, эллиптик гап, элипсис, контекстуал,
            структурал.
                   Бошқа  синтактик  ҳодисалар  каби            эллиптик  гаплар  ҳодисаси  ҳам,  тежаш
            эллипсис  ҳодисаси  ҳам  ўзининг  узоқ              ҳодисаси  ҳам  бу  ўз  навбатида  стилистик
            тарихига  эгадир.  Эллипсис  ҳодисаси               жараѐннинг  маҳсулидир.  Бошқача  қилиб
            тўғрисида  айтилган  дастлабки  фикрлар             айтганда,   функционал     жиҳатдан     ягона
            XIX  асрга  бориб  тақалади.  Демак,  ўз-           ҳодисаларнинг  у  ѐки  бу  матн  доирасида
            ўзидан  маълумки  эллипсис  ҳодисаси  ҳам           ѐйилиш  даражаси  ва  қўлланилиши  албатта
            бошқа  синтактик-стилистик  ҳодисалар               ѐзувчининг    индивидуал     услуби    билан
            каби,      узоқ     даврлардан       бошлаб         бевосита чамбарчас боғлиқ бўлади. Бироқ, бу
            олимларнинг  диққат-эътиборини  ўзига               ерда  бизнинг  асосий  мақсадимиз  уларнинг
            жалб  қилиб  келган.  Жумладан,  эллипсис           стилистик ва синтактик функцияларини эмас,
            ҳодисаси  тўғрисидага  илк  бор  айтилган           балки  эллиптик  гаплар  бўйича  илмий-
            фикр-мулоҳазалар         ҳам      германист         тадқиқот  ишлари  илк  бор  кун  тартибига
            олимларга  тегишлидир.  Фикримизнинг                қўйилаѐтгани учун уларга нисбатан тилшунос
            исботи      сифатида     германист      олим        олимларнинг  баъзи  бир  муносабатларини,
            К.Ф.Беккернинг  «Ausführliche  deutsche             аниқроғи     уларнинг    фикрларини     қайд
            Grammatik         als     Komentar       der        этишдан иборатдир.
            Schulgrammatik»        асарида      эллипсис               Демак,  эллиптик  гап  бўлиши  учун
            ҳодисасига  учраган  мисоллар  намойиш              гап    таркибидан      нимадир      тушириб
            этилганлигини  айтиш  мумкин.  Элипсис              қолдирилиши       шарт     (масалан,    бош
            тўғрисида  аниқ  бир  тасаввурга  эга  бўлиш        бўлаклардан  бири).  Юқорида  келтирилган
            мақсадида улардан айримларини намойиш               гаплар  таркибида  кесимлар  (1,2),  эга,
            этамиз. Жумладан:   1) «Die Sache aus»; 2)          кесимлар  (3,4)  тушириб  қолдирилган.
            «Der  Fisch  im  Wasser»;  3)  «Das  Fenster        Агарда  биз  уларни  грамматик  жиҳатдан
            zu»;  4)  «Den  Hut  ab»  ва  бошқалар.             тўла мазмунли гaплap ҳолатига келтирсак,
            К.Ф.Беккер  бундай  шаклларга  эга  бўлган          у    ҳолда    бундай     эллиптик     гаплар
            гапларни  эллиптик  гаплар  деб  атайди.            қуйидагича шаклларга эга бўлади: 1) «Die
            Эллиптик  гaп  ўз  табиатига  кўра  грек            Sаche  ist  aus»;  2)  «Der  Fisch  ist  im
            тилидаги «elleipsis» сўзидан олинган бўлиб,         Wаsser»; 3) «Machen Sie das Fenster zu»;
            унинг    маъноси     ўз   хусусияти    билан        4)  «Nehmen  Sie  den  Hut  ab!». Улар матн
            қандайдир  гап  бўлагининг  гап  таркибидан         доирасида қандай ҳолатда учраса, шундай
            тушириб қолдирилишини англатади. Демак,             шаклда  қолдириш  лозим,  чунки  уларнинг
            эллиптик  гаплар  ўз  хусусияти  билан  бу          эллиптик гаплар шаклида ифодаланиши бу
            воситаларнинг  бирдан-бир  тежаш  усули             ѐзувчи        индивидуал         услубининг
            экан.  Ҳақиқатан  ҳам,  худди  шундай               маҳсулидир.  Шунинг  учун  ҳам,  эллиптик
            эллиптик  гаплар  таркибида  бирор  компонент       гапларнинг  барча  шаклдаги  кўринишлари
            икки марта туширилиб қолдирилиши мумкин,            фақатгина  услуб  доирасидагина  таҳлил
            ѐки  бошқача  қилиб  айтганда  икки  марта          қилинса,     улар     тўғрисида      тўлароқ
            тежалади.  Эллиптик  гапларга  хос  бўлган          тушунчага  эга  бўлиш  мумкин.  Эллиптик
            бундай  хусусият  эллипсис  билан  тежаш            гаплар  фақатгина  уларнинг  таркибидаги
            ҳодисасини  ягона  синтактик  ва  стилистик         бош бўлакларнинг бўлиши ѐки бўлмаслиги
            ҳодиса деб аташни тақозо қилмоқда. Чунки            билан  характерланмайди,  чунки  уларнинг
                                                           76
   72   73   74   75   76   77   78   79   80   81   82