Page 89 - 2-son-2018-yil

Хорижий филология №2, 2018 йил

SHATRANJIY SAMARQANDIY QIT’ALARIDA MAVZULAR XILMA-XILLIGI VA
MAZMUN BOYLIGI

Axmedova Dilorom,
SamDU tayanch doktoranti

Tayanch so‘zlar: qit’a janri, mazmun boyligi, mavzular xilma xilligi, shahar adabiyoti,
realistik xususiyatlar.

XII asr Movarounnahr yetuk shoiri tarzda hal qiladi. Mumtoz adiblar
Dehqon Ali Shatranjiy Samarqandiy qit’alari Shatranjiydan oldin va keyin ham umumiy
boshqa shoirlar qit’alari singari kichik lirik tarzda ilm tahsilini targ`ib-tashviq qilganlari
janrlarga taalluqli bo‘lsa-da, mavzulari holda masalaning muhim tomoni-ilmni faqat
doirasining kengligi va xilma-xilligi bilan kitobdan emas, balki ustozdan o‘rganish
imtiyozlidir. Bu hol o‘z navbatida qit’alar zarurligiga e’tibor qaratmagan edilar. Boshqa
mazmun boyligini vujudga keltirgan. adiblar tomonidan tilga olinmagan bu haqiqat
Shatranjiyning Muhammad Avfiy Shatranjiy ijodiyotida qit’a janri mavzu va
Buxoroiyning “Lubob-ul-albob” tazkirasida mundarijasining hayotiy xususiyati taqozosi
(1129 yilda ta’lif etilgan) namuna keltirilgan bilan qalamga olingan. Bunga qo‘shimcha,
1
anchagina qit’alari , albatta shoir shoir mazkur hayot haqiqatini juda ajoyib va
ijodiyotining ushbu janrga doir she’rlari nodir hayotiy obraz orqali talqin etgan.
barcha mavzularini o‘z ichiga olmagan bo‘lsa Ilm az ustod hosil kun, ki az ro‘i kitob
ham, ular yuzasidan janr mavzularining Natavoni nukta ilm ba hosil kardan
doirasi kengligi va xilma-xilligi masalasini Hamchu murg`e, ki xuro‘sash nabuvad
yoritish mumkin. xoya kunad,
Bu masalaga doir S.Sa’diyevning Cho‘za natvonad az on xoya burun
“Markazi adabiy Samarqand dar shohrohi ovardan
tarix” tadqiqotining Shatranjiyga Buvad on kas, ki ba ustodon az rohi
bag`ishlangan faslida qisqacha so‘z yuritilgan ulum
bo‘lib, shoirning barcha muhim qit’alari va Nanihad az payi shogirdi kardan gardan.
ularning mavzu-mazmunlari tahlilga [1, 44]
2
olinmagan [2, 88-99] . Binobarin biz ushbu Albatta, ilmni kitobdan emas, balki
masalani batafsilroq yoritishga harakat ishdan o‘rganish zarur degan fikr ustida
qilamiz. bahslash mumkin. Ammo shoir fikrini ilmni
Shatranjiy qit’alarining eng muhim va faqat kitobdan emas, ustozdan ham o‘rganish
asosiy mavzusi hikmat va pand (Avfiy zarur degan ma’noda qabul qilishimiz
istilohida “vaz”) hisoblanadi. Shoir mumkin.
qit’alarining katta bir qismi ushbu mavzuga Shatranjiy ilm-fan ta’rif-tavsifiga
tegishli bo‘lib, uning ijodiy siymosini hakim bag`ishlagan boshqa bir qit’asida o‘z hayoti
va pandomuz shoir sifatida namoyish etadi. tajribasidan, aniqrog`i, a’yon-ashroflar bazm
Shoirning hikmatli va pandomuzona she’rlari so‘hbatlarida nadim sifatida ishtirok
voqeiy hayotning turli-tuman amaliy hikmat qilishidan kelib chiqqani holda yana bir
atalmish muammolariga bag`ishlangan. hayotiy nuktani ifoda etgan. Qit’ada ilm-fanni
Ilm-fan tahsili masalasi shu o‘rganishga chorlash uning ahli qadr-
jumladandir. Ilm-fanni o‘rganish va targ`ib- e’tiborini ulug`lash yo‘li bilan davom
tashviq qilish an’anaviy tarzda Shatranjiy ettirilgan. Shoir bu yerda ham she’riyatda
ijodiyotida davom etgan bo‘lsa-da, biroq shoir misli ko‘rilmagan hayotiy obraz orqali
bu masalaning boshqa qirrasi-ilmni bevosita masalani izohlaydi. Qofiya baytning
ustozdan o‘rganish zarurligini va uni ustozsiz nihoyasiga-poygahida joylashgan bo‘lsa-da,
qo‘lga kiritish mumkin emasligiga e’tibor bayt mazmunining asosini tashkil etishi va
berib, mavzuni yangicha, an’anaga xilof uning zebu ziynati hisoblanishidek, odamlar

88