Page 85 - 2-son-2018-yil

Хорижий филология №2, 2018 йил

ЛИРИК ВА ЭПИК ТУРДА ХРОНОТОПНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИКЛАРИ

Хурсанов Дилшод,
СамДУ докторанти

Калит сўзлар: Бадиий матн, композиция, хронотоп, сюжет, лирик тур, бадиий вақт,
лирик қаҳрамон, эпик тур, эпик ва лирик замон.

Макон ва замон масаласи жаҳон яратган бутун бир бадиий оламнинг
адабиётшунослик илмида назарий рангин жиҳатлари ҳисобланади.
жиҳатдан атрофлича ўрганилган ва бу Маълумки, эпик жанрларда макон ва
борада тадқиқотлар изчил давом замон ўзининг аниқ хусусиятларига
эттирилмоқда. Аслида ҳам макон ва замон эгалиги билан характерланади.
масаласи ҳар қандай фаннинг муҳим Биринчидан, асар қаҳрамонлари муайян
объекти ҳисобланади. Зеро, ҳар қандай бир ҳудудда ҳаракат қилади (масалан, тоғ,
воқеа ёки ҳодиса маълум бир маконда юз ўрмон, чўл, денгиз, шаҳар, қишлоқ, уй,
беради. Бироқ у шу маконда муайян хона ва бошқалар), иккинчидан, аниқ
жойнигина эгаллаб турмайди, балки вақтда ҳаракатланади (йил, ой, фасллар,
ҳаракатланади, ўзгаради, ривожланади. Бу тун, кун, соат, дақиқа ва б.), учинчидан,
ҳаракат эса фақатгина маконда эмас, балки матнда ёзувчи томонидан бадиий макон
муайян замон ичида ҳам рўй беради. бирлаштирилади, вақт зичлиги ҳосил
Бадиий матнда эса хронотоп композиция қилинади. Натижада хотира макони,
ва сюжетни ривожлантириш билан бирга, хотира вақти юзага келади, асар
образларни характерлайди, муаллиф ва қаҳрамонлари ретроспектив сюжет орқали
ўқувчи ўртасидаги муносабатни тарихда, ҳозирги кунда яшаши, келажакка
шакллантиради, асарга объектив баҳо саёҳат қилиши мумкин бўлади. Эпик
беришга имкон яратади. Одатда исталган асарларда макон ва замон бадиий
санъат турида макон ва замоннинг у ёки бу яхлитликни таъминлаш билан бирга
даражада сувратланган жараёнлари муаллиф, қаҳрамон ва китобхон
кўринади. Санъат асарининг мақсади эса ўртасидаги муносабатларни шакллан-
оламни бадиий макон ва замон тиради. Бундай хусусиятлар лирик
координаторларининг бирлигида модел– асарларда ҳам кузатилади. Аммо ўзбек
лаштиришдан иборат бўлади. адабиётшунослигида айни масала
Адабиётшуносликда замон ва макон тадқиқига бағишланган илмий кузатишлар
муаммосига мурожаат ХХ асрнинг деярли кўзга ташланмайди. Фикримизча,
биринчи ярмидан бошланди. Уни фанга лирик жанрларда хронотоп ўзининг
биринчи бўлиб М. М. Бахтин [1.234] олиб алоҳида ўлчовларига эга бўлиб, унда
кирди. Кейинчалик хронотоп масаласи Ю. муайян маънода макон кўчиши, вақт
М. Лотман [2.265], В. Е. Хализев [3.248], тарқоқлиги кузатилади. Бу ҳолатни
Н. Д. Тамарченколар [4.287] томонидан қуйидагича изоҳлаш мумкин: а) лирик тур
кенг таҳлил этилди. Бу муаммонинг ўзи эпик турга нисбатан ўта эмоционаллиги,
ҳам, унинг алоҳида масалалари ҳам ўқувчига бир онда, лаҳзада, тез таъсир
ниҳоятда хилма - хилдир. Ёзувчи бадиий қилиш хусусияти билан фарқланади; б)
оламини теран англаш учун унинг алоҳида муаллиф ўзи кўрган ташқи маконлардан
асарларида акс эттирилган маконий, (туғилиб ўсган ёки саёҳат қилган жойлар)
замоний чегараларни бир жойда ички маконга қараб мурожаат қилади,
умумлаштириш, уларнинг бир-бири билан шоирнинг онги лирик қурилиш учун
боғлиқ томонларини ўрганиш ва уларни ўйланган макон бўлиб хизмат қилади
яхлит бир олам сифатида тасаввур этиш (лирик қаҳрамон мавҳум макон ва
керак. Чунки уларнинг ўзи аслида ижодкор тушунчалар сифатида туш, фикр, хотира,
таассурот, қалб, юрак ва бошқалардан

84