Page 86 - 2-son-2018-yil
P. 86
Хорижий филология №2, 2018 йил
фойдаланади); в) муаллиф вақти унинг касб этади. Бир қарашда замонни аниқ
тасвирлаган воқеликда иштирок этиш- белгилаб бўлмайди. Лирик қаҳрамон ўз
этмаслиги жиҳатидан ўзгариб боради; г) тасаввуридаги “тун”ни тасвирлаш билан
муаллиф ўз вақтини мустақил равишда бирга поэтик мушоҳадани кучайтиради.
ҳаракатга келтириши ёки бир нуқтада Ўқувчи кўз ўнгида оқшом, кун, тун, куз
жамлаши ҳам мумкин; д) макон ва замон фасли бадиий вақтни жонлантириб бериши
ажралмас бўлак бўлгани билан лирикада билан бирга муаллиф, лирик қаҳрамон ва
вақт биринчи ўринга чиқади. Бу лирик китобхон ўртасидаги руҳий бирликни ҳам
қаҳрамон хаёлоти, ҳис-туйғулари билан таъминлайди. Адабиётшунос В. Е. Хализев
боғланади, макон эса вақтга қараб ўзгариб таъкидлаганидек, лирика бошқа
боради; е) бадиий вақт тушунчаси нафақат жанрлардан фарқли равишда инсонлар
муаллифнинг ижодий концепцияси, балки қалби ва руҳи билан боғлиқ жанр
у яратган дунёдаги тасвир билан ҳам ҳисобланади. Шунинг учун шеъриятда
боғланади; ё) бадиий вақт ижоднинг ўзига бадиий вақт кўринишлари фақат тасвир
хос хусусияти ва усулига кўра, муаллиф усули билан чекланиб қолмайди, аксинча,
ғоялари ёки асар яратилган адабий уни ривожлантиради. Макон ва замон
йўналишдаги тармоқлар орқали амалга лирикани кенг қамраб олади, хаёлий
оширилади. Шунинг учун ҳам бадиий ҳиссиётларни ҳаёт ва табиат фактлари
вақтнинг шакллари ўзгарувчан ва хилма- билан боғлайди [3.347,348]. Кўринадики,
хиллик билан тавсифланади. лирикада макон ва замон фақат сюжет ёки
Бундан кўринадики, эпик ва лирик образларнинг ўзидагина акс этмайди,
турда макон – замон масаласи бир-биридан балки семантик нуқтаи назардан ҳар бир
маълум маъноларда фарқ қилади. Бу тур – сўзнинг маъноси билан боғланади. Шавкат
жанрлар табиати билан боғлиқ бўлиб, Раҳмон шеърияти анъанавий шеърлардан
асарни яхлит тарзда ўрганиш,унга тубдан фарқ қилади. Шунинг учун бу ерда
объектив баҳо бериш, қаҳрамонлар замон бирламчи хусусият касб этади.
характери, руҳиятини ёрқин акс эттиришда Кундан бошланган “ҳаракат” оқшом ва
алоҳида аҳамият касб этади. Бунишоир тунда тугайди. Ўртада лирик қаҳрамон
Шавкат Раҳмон шеърияти мисолида ўзига кайфиятини ва синиқ кечинмасини акс
хос тарзда намоён бўлганлигини эттирувчи куз фасли ҳам тилга олинади.
кўришимиз мумкин. Шоир шеъриятида Куз фасли эпитет сифатида қўлланган
хронотоп шакллари умумий метафорик бўлиб, у тўлиқ замон функциясини бажара
жадвал контекстида умумлашади. Шаклий олмайди. Лирикада вақт концепцияси
жиҳатдан ўзгарган мисралар лирик ўзгарувчан бўлар экан (бир шеърнинг
қаҳрамон кечинмасини яхлит бир ўзида турли бадиий вақт белгилари намоён
тасаввурга жойлайди, ўқувчи кўз ўнгида бўлиши), шунга хос равишда макон ҳам
бутун бир борлиқни акс эттириши билан ўзгариб боради. Бу лирик қаҳрамоннинг
бирга бадиий вақтга фалсафий моҳият ҳиссиёт ва тасаввур кечинмалари билан
юклайди: боғланади. Лирик қаҳрамон таъсир–
Сафсарлашар оқшомги осмон, ланадиган тасвирга баҳо беришда бадиий
кун чекинар қорли тоғларга, образлардан ўринли фойдаланади.
сукунатнинг мунис қушлари Сўнг пойида вафодор итдай
учиб келар кузги боғларга. эркаланган шамол-ла бирга,
Келар қора ридо кийган тун, ёндирмасдан фонуси – ойни
сукунатнинг қушларин суяр, чиқиб кетар поёнсиз қирга.
суронлардан ҳорган шаҳарни
силаб-сийпаб ухлатиб қўяр [5.148]. Ухлар кўҳна оғушда борлиқ,
Шеърдаги “оқшомги”, “кун”, “кузги”, фақат гоҳо йироқ-йироқдан
“тун” каби вақт белгилари барқарор ҳуриб қўяр дайди итлардай
ҳолатда эмас, балки горизонтал ёйилган қоронғида ётган қишлоқлар [5.148].
бўлиб, объективликдан кўра субъективлик
85
