Page 87 - 2-son-2018-yil
P. 87
Хорижий филология №2, 2018 йил
Метафорик тасаввур шеър сюжетида шеъриятда хоҳлаганча маконни узайтириш
мотивлаштирувчи муҳим бурилишларини ёки торайтириш мумкин. Бу фақатгина
ҳосил қилади. Бадиий вақт ўзгаргани бадиий ижодгагина хосдир. Бунда лирик
сайин макон ҳам ўша тасаввурда ўзгариб қаҳрамон ўз туйғуларини тун манзараси
боради. Масалан “кун чекинар қорли орқали ифода этади. Туннинг гўзаллигини
тоғларга”, “учиб келар кузги боғларга”, ўз хаёлотида жонлантириб худди
“суронлардан ҳорган шаҳарни”, “ухлар рассомлардек оқ қоғозда тасвирлайди.
кўҳна оғушда борлиқ”, “чиқиб кетар Бироқ тасвирий санъатда тун манзараси
поёнсиз қирга”, “қоронғида ётган тоғ, боғ, шаҳар, қир ёки биргина
қишлоқлар” каби мисраларга эътибор қишлоқдагина акс этиши мумкин.
қаратсак,унда макон ўзгарувчанлигини Ҳаммасини бирдан тасвирлаш учун эса
кўрамиз. Лирик қаҳрамон тасаввуридаги объектни катта олиш талаб этилади. Шоир
борлиқ горизонтал ёйилган ҳолатни табиат образларини бирин-кетин тасвирга
вертикал ҳис қила олмаймиз балки, бадиий киритар экан, уларни шунчаки санаб
маконни бир жойда турғун ҳолатидан кўра ўтмайди. Барча саналган образлар (осмон,
бутун борлиқни қамраб олган метафорик қушлар, шамол, ой) бирлашиб, яхлит
бўёқдорликни кашф қиламиз. Тоғ билан тарздаги композицион тизимни ташкил
боғни яхлит макон сифатида олсак этади. Муаллиф илгари сурган ғоя – лирик
сюжетнинг ўзидангина хулоса чиқарган қаҳрамон руҳий оламини очиб беришга
бўламиз. Сабаби, шоир шеъриятида тоғ ва йўналтирилади.
боғ хронотопининг ўзи тадқиқотимизга Хронотопнинг лирикага хос
етарлича материал бера олади. мотивларини сюжет ёки композициянинг
Адабиётшунос Баҳодир Каримов қисми сифатида олиш ҳам нотўғридек
айтганидек, “Шавкат Раҳмон шеърларида туюлади. Хронотоп сюжет ёки
“тоғ” образи кўп учрайди. Шоирнинг композицион бирлик эмас, балки кенг
“Уйғоқ тоғлар” деган тўплами, “Ёш қамровли тушунча бўлиб, у образлар
тоғлар”, “Сулаймон тоғи этагидаги шаклланиши, давомийлиги, характер ва
ўйларим” номли шеърлари бор. Унинг руҳиятни юзага чиқарувчи жараён
шеърларида “тоғларнинг мусаффо қори” ҳисобланади. Бошқача айтилганда “макон
кўзга ташланади, унинг шеърларида тоғлар ва замон шеър сюжетидаги ҳар бир
сўзлайди; “тоғлар абадий чўккан сўзнинг қийматини белгилайди” [4.287].
нортуялар”га ўхшатилади, шоир Замон ва макон бадиий адабиётнинг муҳим
тоғларнинг гулдуросини эшитади ва ҳатто, эстетик категорияларидан бири сифатида
тоғларнинг “кўзини топади”… Шоир шу қаралар экан, у акс этаётган бадиий образ
тарзда тоғ билан тиллашади, ухлаб ётган умрининг маълум бир қисми ва шу вақт
тоғларнинг уйғонишини хоҳлайди. Шавкат ичида ҳаёт кечирган жойни тасвирга
Раҳмон ижодидаги бу эстетик ҳодисанинг олади. Ёзувчи ёки шоирнинг ғояси
ўз руҳий-психологик асоси мавжуд. ёрдамида инсон, табиат ва предмет бир
Назаримда, шоир эсини таниганиданоқ нуқтада бирлашади, аниқ замон ҳамда
тоққа назари тушган, тоғ билан юрган, тоғ макон тасвирида уларнинг бадиий қиёфаси
билан нафас олган… Шу руҳий асос унинг намоён бўлади. Бинобарин, бадиий
шеърларига кўчиб, бадиий либос кийган ва адабиётда инсон ҳаёти, ташқи олам
жонли тоғлар образи туғилган” [6.121,122]. кўринишлари муаллифнинг ижодий
Шеърдаги тоғ ва боғ хронотопи маълум тафаккури асосида қайта ишланади.
маънода макон вазифасини бажарса-да, Асар бадиийлигининг асосий
буни яхлит макон деб қабул қилиш бир шартларидан бири унда тасвирланаётган
ёқлама қарашни келтириб чиқаради. Чунки воқеа–ҳодисаларнинг замон ва маконда юз
шаҳар, қир, қишлоқ каби хронотоплар ҳам бериши, образларнингхатти-ҳаракатлари,
мавжудки, лирик қаҳрамон тасаввури бир улар орасидаги ўзаро муносабатларнинг
макон билан чегараланмайди. Шунинг ишонарли тасвирланишидир. Лирик
учун ҳам бадиий адабиётда, айниқса, қаҳрамоннинг вақти, умри аниқ жойда,
86
