Page 22 - 2-сон 2019 йил

Хорижий филология №2, 2019 йил

QADIMGI HIND TILSHUNOSLIGI XUSUSIDA AYRIM MULOHAZALAR

Turobov Abdurayim Malikovich,
SamDCHTI dotsenti

Kalit so„z va iboralar: Veda, prakrit, brahman, grammatik jins, sanskritolog, Ashtadxyai, sof
empirik, fuzey, tezey, ichki fleksiya, urg‗u, ohang, polisemiya, onomatopediya.

Tilshunoslik tarixining ayrim grammatikani vyakarana, ya‘ni ajratish
mutaxassislari, jumladan, N.A.Kondrashov (tahlil) deb ataganlar [S.Usmonov. 1972.10].
qadimgi Hindistonni til haqidagi fanning Dastlabki muqaddas hind qo‗shiqlari
beshigi sifatida baholaydi eramizdan 1500 yillar oldin paydo bo‗lgan
[N.A.Kondrashov.1984. 12]. deb taxmin qilinadi. Sanskrit eramizdan oldin
―Qadimgi Hindistonda‖ til bilan V asrdayoq jamiyatning kundalik aloqa
shug‗ullanish dastlab sof amaliy ahamiyatga vositasi vazifasini yo‗qotib, o‗lik tilga
ega bo‗lgan: davr o‗tishi bilan qadimgi yozma aylangan bo‗lsa ham, diniy va madaniy
yodgorliklarning turli o‗zgarishlarga uchragan an‘analarni o‗zida saqlovchi mumtoz til
unsurlarini (so‗z va qo‗shimchalarini) qayta sifatida saqlanib keldi. Qadimgi vedalar tilini
tiklash, izohlash lozim bo‗lgan. Buning uchun sharhlash, so‗zlarning to‗g‗ri talaffuzini
hind olimlari eramizdan 15 asr ilgari (ba‘zi saqlab qolish ehtiyoji tilshunoslik fanining
tadqiqotchilarning fikricha; 45-25 asr ilgari,) paydo bo‗lishiga olib keldi [A.Nurmonov.
yozilgan Vedalarni (o‗n kitobdan iborat 2012.5].
bo‗lgan diniy madhiyalar) – gimnlar, diniy Qadimgi Hindistonda dastlab
qo‗shiqlar va afsonalar to‗plamini), eramizdan tilshunoslik bilan ruhoniylar shug‗ullangan.
ilgarigi birinchi ming yillarda yozilgan Taniqli nazariyotchi olim, professor
sanskrit yodnomalarini o‗rganganlar va tahlil R.Rasulov bu haqda Shunday yozadi.
qilganlar. Ular Vedalardagi ma‘nosi Vedalardagi ma‘nosi tushunarli bo‘lmagan
tushunarli bo‗lmagan so‗zlarga izoh so‘zlarni aniqlab, ularning ma‘nosini
beradigan lug‗atlar tuzganlar, matnlarni izohladilar, sharhladilar. Vedalar tiliga oid
diqqat bilan fonetik va morfologik jihatdan maxsus izohli lug‘atlar tuzdilar, matnni
tahlil qilganlar. Bunday tayyorgarlik ishi fonetik va grammatik jihatdan tahlil qildilar.
o‗sha yodgorliklarning unutilgan, buzilgan, Xullas, Vedalar tilidagi so‘z va jumlalar
shuningdek, jonli til (prakrit) ta‘sirida ma‘nosini, ularning aniq talaffuzini, shaklini
o‗zgarib ketgan o‗rinlarini qaytadan tiklash saqlab qolishga bo‘lgan qat‘iy intilish
imkonini berdi. Ana Shunday maqsadda hind qadimgi Hindistonda tilshunoslikning yuzaga
olimlari qadimgi adabiy til bo‗lgan veda va kelishiga asosiy sabab bo‘ldi [Rasulov R.
sanskritda yozilgan matnlardagi so‗zlarning, 2017.10].
to‗g‗rirog‗i, so‗z shakllarining o‗xshash ―Ruhoniylar (brahmanlar) tomonidan
shakllariga va o‗xshash ma‘nolariga e‘tibor yozilgan dastlabki grammatik asarlarda to‗g‗ri
berib, bir so‗zning bir necha shaklini aniqlab, talaffuz masalalari ustida so‗z yuritiladi.
so‗ngra ana shu shakllarni bir-biriga qiyoslab, Eramizdan ilgarigi ming yillik boshlarida
ularning o‗xshash va noo‗xshash qismlarini lug‗atlar tuzilgan. Shunday lug‗atlardan
ajratar edilar. Natijada, bir tomondan, so‗z beshtasi qadimgi Hindistonning mashhur
shakllari uchun umumiy bo‗lgan qism-o‗zak tilshunosi Yaski (eramizdan oldingi V asr)
va negiz-ikkinchi tomondan, o‗zgarib nomi bilan bog‗liq. Yaski so‗zning
turadigan qismlar-affikslar aniqlanardi. Shu morfologik tarkibini, Shuningdek, so‗z
tariqa so‗z yoki so‗z shakllari amalda ma‘nosi masalasini ham to‗g‗ri tasavvur
birlamchi unsurlarga, hozirgi termin bilan qilgan. Uningcha, so‗z narsani bevosita aks
ataganda, morfemalarga ajratilgan. Shuning ettirmaydi. Uning tovush tomoni bilan narsa
uchun ham qadimgi hind olimlari o‗rtasida turuvchi ma‘no bor. Shu ma‘no

21