Page 24 - 2-сон 2019 йил

Хорижий филология №2, 2019 йил

ortiqcha soddalashib ketish jarayonini XII asridagina, A.V.Paribokning
to‗xtatdilar. Natijada sanskrit bilan jonli til, ko‗rsatishicha esa, eramizning XIV asridagina
prakrit orasida farq paydo bo‗ldi. yirik hind tilshunosi Vopadeva sanskritning
Panini o‗z grammatikasida tilga tarixiy yangi, qimmatbaho grammatikasini yaratgan.
yo‗sinda yondoshmagan edi. Shu bilan birga, Hindistonda grammatik ta‘limot
unda falsafiy baza, umumlashtirishlar yo‗q eramizning I asri o‗rtalarida ayniqsa
edi. Shunga qaramay, bu grammatika rivojlangan. Bunda, Ya.V.Loya va
Hindistonda qariyb 2 ming yil davomida eng F.M.Berezinning ko‗rsatishicha, eramizning I
ishonarli va obro‗li qo‗llanma bo‗lib keldi. asrida, A.V.Paribokning ko‗rsatishicha esa,
[S.Usmonov. 1972.14]. XI asrida yashagan faylasuf tilshunos
Hindshunos A.P.Barannikovning qayd Bxartxarining ilmiy faoliyati alohida o‗rin
qilishicha, Panini sanskrit va veda tilini bir- tutgan. U ham, boshqa grammatiklar kabi,
biri bilan qiyoslash natijasida qiyosiy metod gapni tilning asosiy birligi sifatida talqin
namunasini yaratgan. U nihoyatda oddiy qilgan.
bo‗lgan. Buning ustiga, Panini Ko‗rinadiki, qadimgi hind tilshunoslari,
grammatikasida tilning tarixiy taraqqiyoti sintaksis sohasida jiddiy ishlar qilmagan
tushunchasi bo‗lmagan. bo‗lsalar-da, gapga yuqori baho berganlar.
R.Rasulov qayd qilishicha, ushbu Jumladan, Bxartxari ―Gap va so‗z haqida
tadqiqot tili – undagi qoidalarni nihoyatda asar‖ nomli monografiyasida grammatikaga
ixcham va qisqa bo‘lganligi, asar tili o‘ziga quyidagicha baho bergan:
xos terminologiyaga egaligi sababli Panini ―U (ya‘ni grammatika) mangulik
tadqiqoti uzoq vaqtgacha ovrupolik olimlarga darvozasidir, nutqni ifloslanishdan saqlovchi
tushunarli bo‘lmadi. Birinchi bo‘lib, asar dorivordir, barcha bilimlarni yorituvchidir. U
mazmunini, undagi g‘oyani rus tilshunos har bir bilimda yarqirab nur sochib turadi‖
olimi O.Byotling izohlab berdi. [A.V.Paribok 1981.155].
Panini o‘z davrida yoq tilni sistema Hind tilshunoslari til birligi sifatida
sifatida tushundi, so‘z turkumlarini farqladi, gapni tan olganlar, Chunki faqat gap orqali
so‘z tarkibini o‘rgandi, o‘zak, qo‘shimcha, fikr ifodalanadi, deb tushunganlar. So‗zni til
urg‘u, intonatsiya va boshqa hodisalar haqida birligi deb hisoblamaganlar. Ularcha, so‗z
ma‘lumot berdi [R.Rasulov. 2017.12]. shakl va mazmun nuqtai nazaridan
Bulardan qat‘iy nazar, Ya.V.Loyaning mustaqillikka ega emas [B.O‗rinboyev 1999.
qayd qilishicha, Panini mumtoz sanskrit 8].
grammatikasining mukammal, to‗liq XI asrda yashagan faylasuf tilshunos
sistemasini bayon qilgan [Ya.V.Loya. 1968. Bxartxarining ilmiy faoliyati alohida o‗rin
58]. tutgan. U ham, boshqa grammatiklar kabi,
Demak, Panini o‗sha davrdayoq tilni gapni tilning asosiy birligi sifatida talqin
o‗ziga xos sistema sifatida tasavvur qilgan qilgan.
deyish mumkin. Ko‗rinadiki, qadimgi hind tilshunoslari,
Panini tilshunoslikka nol morfema sintaksis sohasida jiddiy ishlar qilmagan
tushunchasini kiritgan, ichki fleksiyani, bo‗lsalarda, gapga yuqori baho berganlar.
urg‗uni, ohangni aniq farqlagan. Jumladan, Bxartxari ―Gap va so‗z haqida
Panini tilshunoslikka Varuchi Katyana asar‖ nomli monografiyasida grammatikaga
(eramizgacha III asr) va Patanjali quyidagicha baho bergan:
(eramizgacha II asr) kabi mashhur XI asrning yirik olimi Anandavardxana
sharhlovchilariga ega bo‗lgan va poetikaga bag‗ishlangan ―Dxvana olami‖
mutaxassislar qariyb 2 ming davomida yuqori nomli mashhur asarida Bxartxarini quvvatlab,
baholanib kelmoqda. shunday deydi:
Chunki uzoq yillar davomida ham ―Olimlarning birinchisi
sanskritning Paninikidek mukammal grammatiklardir, chunki grammatika barcha
grammatikasi yaratilmagan. Ya.V.Loya va fanlarning poydevoridir‖
S.Usmonovning ko‗rsatishicha, eramizning [A.V.Paribok.1981.155].

23