Page 23 - 2-сон 2019 йил

Хорижий филология №2, 2019 йил

tufayli so‗z narsani nomlash imkoniyatiga ega Biroq hind grammatiklari yuqoridagi
bo‗ladi‖ [S.Usmonov. 1972.13]. kabi alohida nomlar bilan atamagan. Ular
A.V.Paribokning qayd qilishicha, birinchi, ikkinchi, uchinchi va hakozo deb
bizgacha etib kelgan birinchi lug‗at kelishiklarni bir-biridan raqam bilan
eramizgacha V asrda buddist Amarasimxa farqlaganlar.
tomonidan yaratilgan va u ―Amarakosha‖, Hind tilshunoslari qo‗shma so‗zlarning
ya‘ni Amarasimxa xazinasi deb atalgan. o‗ttizga yaqin turini farqlaganlar. Ular
Lug‗atlarda juda ko‗p ishlatiladigan qo‗shma so‗zlarning tuzilishida komponentlar
so‗zlarga izoh berilmagan. Nisbatan maxsus orasidagi munosabatlarga e‘tibor berganlar.
ma‘noli so‗zlar Evropa lug‗atlaridek Masalan: ot+ot // fe‘l; sifat//sifatdosh//
grammatik jinsni ko‗rsatish bilan izohlangan ravish+ot //sifat//fe‘l; son+ot va boshqalar
[A.V.Paribok.1981.172]. [R.Rasulov. 2017. 11].
Eramizning V asrida esa Amara Hind olimlari fe‘l turkumining
sankritning Shunday lug‗atini tuzgan. Undan morfologik kategoriyalarini mukammal
evropalik sanskritologlar hozir ham ishlagan edilar. Ular fe‘lning uch zamonga
foydalanmoqdalar.Qadimgi hind tilshunoslari birlashadigan etti xil zamon shaklini: Hozirgi
marfologiya sohasida juda muhim yutuqlarga zamon, o‗tgan zamonning tugallangan,
erishganlar. Ular marfologiyaning uch tugallanmagan va uzoq o‗tgan zamon
bo‗limdan iborat ekanligini ko‗rsatganlar: turlarini, kelasi zamonning odatdagi kelasi
1.So‗z turkumlarining tasnifi. zamon va juda kam qo‗llanadigan shart fe‘li
2.So‗z yasalishi. (O‗tgan asrning shakllarini ajratganlar.
birinchi yarmida so‗z yasalishi U davrlarda ham fe‘lning to‗rtta mayli-
tilshunoslikning mustaqil sohasi darajasiga xabar, istak, buyruq, shart mayllarini
ko‗tarildi.) bilganlar. Fe‘lning aniq, o‗rta va majhul
3.So‗zlarning grammatik shakl jihatidan nisbatlari ajratilib, har biri alohida
o‗zgarishi. ―So‗zlarni turkumlarga ajratish‖ ta‘riflangan. Chunki aniq nisbat boshqa shaxs
masalasida yagona fikr yo‗q edi. To‗rtta so‗z foydasi uchun bajariladigan harakatini
turkumini ajratish fikri ko‗proq e‘tirof ifodalovchi so‗z deb ta‘riflangan.
qilingan. Ular ot, fe‘l, old ko‗makchi va Sanskrit tilida fe‘lning uch shaxs va
Yuklama. uchta son (birlik, juftlik, ko‗plik)ga ko‗ra
Ot-predmetlik g‗oyasini bildiruvchi, fe‘l tuslanishi ko‗rsatilgan‖ [S.Usmonov.
esa harakatni ifodalovchi so‗z sifatida 1972.11-12]. ―Yetarli darajada ishlangan
ta‘riflanadi. Otlar fe‘l o‗zaklaridan yasaladi, qadimgi hind grammatik an‘analarining
ular birlik, juftlik va ko‗plik shakllariga mahsuli sifatida mashhur tilshunos Paninining
egadir. Old ko‗makchilar otlarning va ―Ashtadxyai‖ (grammatik qoidalarning sakkiz
fe‘llarning ma‘nolarini ko‗rsatib beruvchi bo‗limi)‖ asari maydonga keldi. Panini
so‗zlar deb baholangan. Yuklamalarga eramizdan ilgarigi XV asrning ikkinchi
kelganda, qadimgi hind olimlari ularni yarmida yashagan deb taxmin qilinadi.
ma‘nolariga ko‗ra uch guruhga ajratganlar:1) Paninining grammatikasi sof empirik va
qiyoslash Yuklamalari, 2) bog‗lovchi tasviriy xarakterdagi darslik bo‗lib, unda
Yuklamalar, 3) she‘rlarda shakl unsuri sanskrit (qisman veda) tilining fonetik,
sifatida ishlatiladigan Yuklamalar. morfologik, so‗z yasalish va sintaktik
Olmoshlar va sifatlar alohida so‗z sistemasiga oid 3996 ta qoida jamlangan.
turkumlariga ajratilmay, ot va fel Qoidalar bolalarning yodlashlariga
turkumlariga qo‗shib yuborilgan. mo‗ljallanib, juda ixcham shaklda, she‘r bilan
Hindlar yettita kelishikni ajratganlar. aytilgan.
Bular: 1) bosh kelishik, 2) tushum kelishigi, Panini Veda prozaik asarlar tilini
3) qurol kelishigi, 4) jo‗nalish kelishigi, 5) qonunlashtirdi, grammatik qoidalar asosida
ajratish (ya‘ni chiqish) kelishigi, 6) qaratqich bir me‘yorga keltirdi. Chunki ungacha
kelishigi, 7) o‗rin kelishigi. Vedalar turli dialektlarda yozilgan edi. Panini
va uning izdoshlari sanskrit adabiy tilining

22