Page 18 - 2-сон 2019 йил

Хорижий филология №2, 2019 йил

НУТҚ ЛИНГВИСТИКАСИНИНГ ЎРГАНИШ ОБЪЕКТИ ХУСУСИДА

Хайруллаев Хуршид Зайниевич,
СамДЧТИ профессори, филология фанлари доктори

Калит сўзлар: нутқ бирлиги, нутқ сатҳи, нутқ лингвистикаси, иерархик муносабат,
гап, жумла, мураккаб синтактик қурилма, матн, макро ва микро матн, абзац.

Гапнинг нутқ бирлиги эканлиги асосий омилларни белгилаб беради. Бу
бугунги кунда синтактик қурилмалар соҳада, масалан, фонемалар морфема
таҳлилига бошқача ѐндашишни тақозо билан, морфемалар сўз билан, сўзнинг гап
этади. Нутқ лингвистикаси эса билан иерархик муносабат ташкил этиши
тилшуносликнинг алоҳида соҳаси бобида бирор бир ғализлик ѐки изоҳталаб
сифатида эндигина оѐққа турмоқда масала кўзга ташланмайди. Лекин бунда
[Савченко А.Н.: 1986. 62-73]. Шу боис фақат тил бирликларининг иерархик
унинг том маънодаги таҳлил усуллари ҳам муносабатини кўрамиз. Иерархик
ҳали ишлаб чиқилгани йўқ. Одатдаги муносабатнинг нутқда содир бўлувчи
синтактик таҳлил усули, албатта, фаннинг кейинги босқичи ҳақида эса тилшунослик
бугунги ютуқларига таяниб қаралганда адабиѐтларида, айрим тадқиқотлардан
нутқ материали учун яроқсиздир. Демак, ташқари, ҳозиргача ҳеч қандай материал
ҳозирги тилшуносликда нутқ бирликлари берилмади дейиш мумкин.
таҳлили усулларини илмий асослаш А.Н.Савченконинг таъбири билан
кечиктириб бўлмайдиган ўта долзарб айтганда, сатҳ (уровен) ҳақидаги мавжуд
масалалардан биридир. Фикримиз назариялар фақат тилга асосланади
далилини Ю.В.Ванниковнинг қуйидаги [Савченко А.Н.: 1986.71.].
сўзларида кузатиш мумкин: «Понятие Мавжуд назарияларда тил сатҳи
предложения как предмета деганда фонематик, морфематик, сўз ҳамда
лингвистического исследования может гап сатҳлари эътиборга олинади. Бироқ бу
быть сформулировано лишь после ўринда гапнинг тил сатҳи саналиши ва
решения вопроса о принципах бунда қўшма ҳамда мураккаб гапларнинг
лингвистической организации речевого ҳам шу сатҳ таркибида бўлиши бугунги
материала, о соотношении различных кунда айрим эътирозлар келиб чиқишига
аспектов его организации» [Ванников сабаб бўлмоқда. Бирчидан, гап тилнинг
Ю.Н.: 1979. 12.]. эмас, балки нутқнинг минимал бирлиги
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, сатҳини ташкил этади. Иккинчидан эса,
нутқ бирликлари ва уларни белгилаш «қўшма гап» ѐки «мураккаб гап»
масаласи тилшунослигимизда тадқиқотлар терминлари ўзлари атаѐтган синтактик
кун тартибига ҳали ҳам том маънода қурилмалар лингвистик табиати билан мос
қўйилгани йўқ, мавжуд баъзи ишларда эса келмаяпти. Шу боис ўз даврида
масала тавсифи чегараси гапнинг А.М.Пешковский қўшма гап тушунчаси
синтактик таҳлилидан нари ўта олмаяпти. бир неча гапни бир гап деб атагани учун
Тўғри, гап нутқ бирлиги сифатида алоҳида турли қийинчиликларга сабаб
сатҳни ташкил этади. Бироқ нутқнинг бўлаѐтганини тўғри таъкидлаган эди
гапдан катта бирликлари ҳам мавжуд [Пешковский А.М.: 1956. 455-470.]. Бунга
бўлиб, уларнинг ҳар бири нутқнинг Б.Турниѐзовнинг қуйидаги фикри орқали
лингвистик табиати нуқтаи назаридан изоҳ бериш мумкин: «Дарҳақиқат, ҳар бир
изоҳланмоғи лозим деб ўйлаймиз. тил бирлигининг реал қўлланиши ўзидан
Равшанки, тил бирликларининг катта бирлик оғушида амалга ошади.
иерархик муносабати қонунияти тилнинг Демак, гапнинг фаоллашуви ҳам гап
нутқда реал қўлланишини таъминловчи сатҳида эмас, балки матн таркибида рўй

17