Page 19 - 2-сон 2019 йил

Хорижий филология №2, 2019 йил

беради. Ана шу нуқтаи назардан «қўшма айтганда: «Агар қўшма гап (мураккаб
гап» терминининг нечоғлик тўғри ѐки жумла) икки ѐки ундан ортиқ
нотўғри эканлигини ўйлаб кўришга тўғри (коммуникатив салмоқли) тугал фикр
келади» [Турниѐзов Б.: 7]. англатаѐтган хабарлар бирикувини тақозо
Кўринадики, тил ва нутқ этар экан, унинг сатҳида матн
бирликларини фарқламаслик нафақат сатҳ ифодасининг жиддий белгилари
тушунчаси талқини учун, балки иерархик кузатилади» [Турниѐзов Б.Н.: 12.].
муносабат қонуниятлари тавсифи учун Ана шундан келиб чиқиб,
ҳам ўта ноқулайлик туғдирмоқда. Аммо Б.Турниѐзов «қўшма гап» термини ўрнига
шундай бўлишига қарамай, таниқли микроматн мақомига эга бўлган «мураккаб
тилшуносларнинг ҳам мазкур масалага синтактик қурилма» терминини таклиф
жиддий эътибор бермаганликлари этади ва бу билан қўшилиш мумкин.
афсусланарлидир. Фикримиз далилини Мураккаб синтактик қурилма нутқда
В.М.Солнцевнинг қуйидаги шаклланади ва икки ѐки ундан ортиқ
мулоҳазаларида кўришимиз мумкин: гапларни ўз ичига олади. Бу, албатта,
«Предложения могут входить в сложные унинг гапдан катта нутқ сатҳи эканлигидан
предложения или быть частями сложного далолат беради. Бундай қурилмалар
синтаксического целого, или фразы» умумий лингвистик мақомига кўра
[Солнцев В.М.: 146.]. муштарак бўлсалар ҳам, семантик
В.М.Солнцевнинг мазкур фикрида жиҳатларидан бир-биридан фарқланади:
гап гапнинг ичида фаоллик олиши тенг компонентли мураккаб синтактик
мумкинлиги таъкидланмоқда, зотан, қурилмалар, тобе компонентли мураккаб
қўшма гап деганимизда ҳам биз гапни синтактик қурилмалар. Бироқ, қандай
тушунамиз. Агар шундай хулосага номланишидан қатъи назар, уларнинг ҳар
келадиган бўлсак, нутқ бирликларининг бирида микроматн салмоғи кўзга
реал қўлланиши учун муҳим бўлган ташланади. Албатта, бу ўринда микроматн
иерархик муносабат қонуниятига амал тушунчасини нисбий деб билмоқ керак.
қилмаган бўламиз. Бу ўринда, албатта, Чунки матннинг бир сўз билан, сўз
иерархик муносабат қонунияти «қўшма бирикмаси ҳамда мустақил гап билан
гап» термини доирасида бузилмоқда. ифодаланадиган турлари ҳам борки, улар
В.М.Солнцевнинг келтирилган ҳам энг кичик матнлар саналади.
фикрида эслатиб ўтилган «сложное Нутқнинг мураккаб синтактик
синтаксическое целое» термини қурилмалардан катта сатҳи абзацдир.
қўлланилганда эса иерархик муносабат Абзац ҳам нутқда шаклланади ва шу боис
қонунияти бузилмайди, чунки мураккаб уни биз нутқ бирлиги тарзида талқин
синтактик бутунлик гапдан катта бирликни этмоқдамиз. Айни пайтда шуни ҳам айтиш
тақозо этади. лозимки, мураккаб синтактик қурилма ҳам,
Қўшма гап тушунчаси ва унинг абзац ҳам ўз структур хусусиятига кўра
лингвистик мақомга эга эмаслиги масаласи нутқнинг минимал бирлиги – гапдан фарқ
Б.Турниѐзовнинг номзодлик қилади. Равшанки, гап структурасини тил
диссертациясининг мавзусини ташкил бирликлари, хусусан, сўзлар мажмуаси
этди. Мазкур ишда муаллиф «қўшма гап» ташкил этади. Мураккаб синтактик
терминидан фойдаланишни қурилма ҳамда абзац структураларини эса
маъқулламайди ва бу ҳақда қуйидагиларни нутқ бирликлари шакллантиради. Бошқача
ѐзади: «Қўшма гап» термини фанимиз айтганда, уларнинг қурилиш материали
тараққиѐтининг ҳозирги босқичида сифатида, асосан, нутқ бирлиги - гап
кўпчиликни қониқтирмаяпти. Чунки фаоллик кўрсатади. Тўғри, абзацнинг
«қўшма гап» тушунчаси тил шаклланишида айрим нутқ муҳитида
бирликларининг иерархик (поғонали) мураккаб синтактик қурилмалар
муносабати принципларининг бузилишига қатнашиши ҳам кузатилади. Лекин бу,
олиб келмоқда. М.В.Ляпон таъбири билан биринчидан, доимий эмас, иккинчидан,

18