Page 37 - 2-сон 2019 йил

Хорижий филология №2, 2019 йил

синоним сўзлар абзацлараро боғланишни бажармоқда. Чунки матн деривациясида
таъминлаяпти. унинг биринчи компоненти аксарият
Шуни ҳам айтиш керакки, ҳолларда етакчи мавқега эга бўлади.
синонимик восита ўзи алмаштираѐтган Матннинг бошқа компонентлари эса
сўзнинг ҳеч қачон айнан муқобили бўла биринчи компонент замирида
олмайди. Буни энг аввал синонимлар шаклланмоқда. Улар синтактик деривация
ўртасидаги прагматик жиҳатдан операндларининг таркибий қисмларини
кузатиладиган фарқда кўришимиз мумкин: ташкил этади. Бундай деривацион
Сиҳат-саломат инсон ишдан вазиятни синонимик воситалар
чарчамайди. Баъзан эса бақувват одам қўлланилган ҳар қандай матнда ҳам кузата
ҳам салгинага толиқади, иши юришмайди, оламиз:
ҳатто икки оғиз сўз айтгани ярамайди, Аравакаш тўриқни эгарлаб,
тўғрироғи, биров билан гаплашгиси юганлаб, устига гулли тўқим бостириб
келмай, танҳоликни хоҳлайди (И.Раҳим. олган эди. Тўриқ бутун бошли арава йўлини
Оқибат). бир ўзи банд қилиб,йўрғалаб,қалин ѐлини
Келтирилган матн таркибида силкитиб келарди.От минган чавандоз эса
қўлланилган инсон ва одам сўзлари чапани улоқчилардай... ўз-ўзича мамнун
синонимлар бўлиб, улар ўртасида, келарди (И.Раҳим.Оқибат).
биринчидан, семантик тафовут, Берилган мисолда, асосан, лексик
иккинчидан, прагматик тафовут такрорни кўрамиз.Бундан ташқари, бунда
мавжудлигини кўрамиз. Бу ўринда тўриқ ва от сўзлари ҳам бўлиб, бунда
семантик тафовут шундан иборатки, инсон синонимик воситалар ҳақида сўз юрита
сўзининг маъноси кенглиги билан одам оламиз.
сўзидан фарқланади. Шунинг учун Когнитив-прагматик нуқтаи
уларнинг қўлланишида ўзига хос фарқ назардан айни пайтда тўриқ сўзи матн
мавжуд. Масалан, инсон тафаккури ва шаклланишининг семантик марказида
одам тафаккури тарзидаги бирикмаларни турибди ва шу боис мазкур сўз фрейм
олайлик. Айни пайтда инсон тафаккури мақомида келмоқда. Кейинги гапдаги от
бирикмасининг қўлланишида бирор бир сўзи фрейм бўла олмайди, чунки кейинги
нуқсон сезилмайди. Бироқ одам тафаккури гапнинг олдингилари билан боғланишида,
бирикмаси инсон тафаккури асосан, когерентлик ҳодисаси устувор
бирикмасининг бенуқсон ўринбосари аҳамият касб этмоқда. тўғри, бу ўринда от
бўлолмайди. Ёки одам бўлиш қийин сўзи олдинги гапдаги тўриқ сўзи билан
жумласининг семантик жиҳатдан ҳам, когезия доирасида боғланмоқда. бироқ
синтактик жиҳатдан ҳам камчилиги айни пайтда когерентликнинг мавкеи
кузатилмайди. Лекин унинг ўрнига инсон баландроқ кўринади.
бўлиш қийин дея олмаймиз. Бу Шуни ҳам айтиш керакки, баъзи
тафовутларнинг барчаси прагматик нутқ муҳитида матн шаклланишида асосий
жиҳатдан аҳамият касб этади. Чунки айни фреймдан ташқари тагфреймлар
пайтда биз сўзловчининг тил белгиларига (субфреймлар) ҳам қатнашади, бундай
бўлган муносабати билан тўқнаш келамиз. вазиятда, албатта, тагфреймлар масала
Берилган мисолда биров сўзи ҳам тавсифига янада кўпроқ аниқлик киритади:
бўлиб, у ҳам кенг маънода инсон сўзининг Жавонларга жажжилар учун қуш
синоними бўлиб келмоқда. Бироқ мазкур патидан бошқа ҳамма нарса бежирим
сўз инсон сўзига нисбатан синонимик қилиб териб қўйилганди. Худди қўғирчоққа
восита сифатида кенг контекстадагина тикилгандай кўйлакча-ю, костюмчалар,
қўлланила олади. қулоқчинли, гул ҳошияли кийимчалар
Кўринадики, берилган матнда учта (И.Раҳим.Оқибат).
сўз ўртасида синонимик муносабат мавжуд Кўринадики, мазкур матн синтактик
бўлиб, уларнинг биринчиси (инсон) бу шаклланишида асосий фрейм ҳамма нарса
ўринда деривация оператори вазифасини бирикмаси ҳисобланади. Лекин унга

36