Page 44 - 2-сон 2019 йил

Хорижий филология №2, 2019 йил

SCIENTIFIC INFORMATIONS ИЛМИЙ АХБОРОТЛАРЛ

KAUZATIVLIKNING SEMANTIK MAQOMI

Turniyozov Behzod Ne‟matovich,
SamDCHTI katta o‗qituvchisi, filologiya fanlari nomzodi

Kalit so„zlar: semantika, kauzallik va kauzativlik, kauzasemantik derivatsiya, semantik
operator, sabab va oqibat munosabati.

Tilshunoslikning semasiologiya sohasi dalolat beradi. Masalan, sanskritda: janati
faqat uning leksikologiya bo‗limi bilan emas, (tug‗iladi) – jan-ay-ati (tug‗diradi) – fleksiya
balki fonetika, morfologiya, sintaksis (markerli kauzativ); rus tilida: умереть –
bo‗limlari bilan ham uzviy aloqadordir. убить – suppletiv kauzativ; o‗zbek tilida:
Masalan, nutq tovushlarining morfema yoki ko‗rdi – ko‗r-sat-di – postfiksli
so‗z tasarrufuda ma‘no ifodalash uchun kauzativ(markerli); fransuz tilida: Je ferai
xizmat qilishi, morfemalarning ifodalanuvchi écrire une lettre au directeur par Jean (Men
xususiyatga ega bo‗lishi, gap, mikro- va Janni direktorga maktub yozishga
makromatn tarkibiy qismlarining mantiqiy majburlayman) – analitik kauzativ. Bunda
izchillikda ma‘no qurshovida kelishi bunga kauzativlikning morfologik unsurlar
misol bo‗lishi mumkin. O‗z navbatida, (ko‗rsatkichlar) yordamida ifodalanayotgani
semantika tushunchasi bugungi tilshunoslikda izoh talab qilmaydi. Bundan tashqari, tobe
dolzarb muammolardan biri bo‗lgan komponentli murakkab sintaktik qurilmalar
kauzatsiya jarayoni bilan ham bog‗liqdir. operandlarini derivatsion munosabatga
Shuni aytish kerakki, kauzativlik kirituvchi shuning uchun, -sa, chunki kabi
tilshunoslikda faqat semantik nuqtayi operatorlar ham, shubhasiz, sintaktik jihatdan
nazardan emas, balki morfologik va sintaktik kauzativ qurilmalarni shakllantiruvchi
jihatdan ham o‗rganilmoqda va bu holat vositalar hisoblanadi. Hatto XV asrlarda
kauzativlik tushunchasining grammatik bobokalonimiz Alisher Navoiy ham mazkur
kategoriya sifatida talqin qilinishiga sabab tushunchaning turkiy tilda, garchi o‗sha
bo‗lmoqda: «…каузативность является davrlarda kauzativlik deb atalmagan bo‗lsa-
одной из глагольных категорий. При этом da, o‗z ko‗rsatkichlari mavjudligini aytib
она не только категория грамматическая, o‗tadilar: «Yana arabiy sarf istilohda ikki
но и функционально-семантическая»[1,86]. maf‘ulluq fe‘llar borki, aning adosi dag‗i
Biz esa kauzativlikning grammatik mo tabar va kulliydur. Andin dag‗i sortlar
kategoriya sifatida tadqiq qilinishini oriy qolibdurlar. Va atrok anga ham xo‗broq
maqsadga muvofiq deb hisoblamaymiz. Rus vajh bila mutobaat qilibdurlar. Arabiy
tilshunosi E.Y.Gordon ham bu haqda so‗z andoqki, «A‟taytu Zaydan dirhaman»,
yuritganida haqiqatni aytgan edi: (Zaydning dirhamini berishimni buyurdilar)
«Kauzativlikni grammatik kategoriya deb bu tarkibda uch lafz mazkur bo‗lur. Alar
bilish noo‗rin, zero, kauzativlik ma‘no ifodasi lafzg‗a bir harf ortturg‗on bila munga
o‗zining doimiy ko‗rsatkichlariga ega o‗xshash bir zamirni ortubdurlar, bag‗oyat
emas»[2,5]. muxtasar va mufid tushubdur. Andoqki,
E.Y.Gordon ta‘kidlaganidek, yugurt va qildurt va yashurt va chiqart»
kauzativlik grammatik kategoriya emas, Ma‘nosi: «Arabiy ikki maf‗ulluk fe‘llar
albatta, lekin ushbu tushunchani (vositali obyektli buyruq ma‘nosi) ham
ifodalaydigan doimiy ko‗rsatkichlari yo‗q deb sortlarda yo‗q, turklar bir harf qo‗shish
xulosa chiqarish, bizningcha, munozarali orqali bu ma‘noni juda qisqa va aniq
ko‗rinadi. Chunki kauzativlikning tillarda turli ifodalaydilar»[3].
vositalar bilan ifodalanishining o‗zi ham Shunday ekan, kauzativlik
uning doimiy ko‗rsatkichlari mavjudligidan tushunchasining doimiy ko‗rsatkichlari bor

43